In een neoklassiek kantoorpand langs de A28 in Leusden wordt op maandag 23 maart 2020 in allerijl gewerkt aan het oplossen van een urgent probleem. De overheid, zorginstellingen en logistieke bedrijven hebben de handen ineengeslagen om het tekort aan beschermingsmiddelen in de zorg op te lossen. Een van de grootste prioriteiten is het transport van mondkapjes uit China.

De samenwerking is het Landelijk Consortium Hulpmiddelen (LCH) gedoopt, en in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) koopt het de mondkapjes in. 

Er komt die dag een call tot stand met twee mensen van het LCH, plus vrachtdirecteur Adriaan den Heijer van KLM en Tom van Gessel van Skyteam.

Ook de 29-jarige opiniemaker Sywert van Lienden, die zich sinds begin maart luidruchtig roert als criticus van de overheid, mag aanschuiven. In het weekend ervoor wist hij, samen met ondernemers die beschikken over een netwerk in China, met KLM een lading mondkapjes naar Nederland te krijgen – allemaal ‘om niet’. 

In een later verwijderde tweet prijst Van Lienden de luchtvaartmaatschappij uitbundig tegenover zijn tienduizenden volgers: ‘Lang leve het feit dat we een nationale carrier hebben.’

Namens het ministerie neemt topambtenaar Mark Frequin deel aan de call. Hij is door VWS aangesteld als ‘project-directeur-generaal’ van het LCH. 

De partijen bespreken de luchtbrug die het consortium wil opzetten. Van Lienden, die al eerder contact had met KLM-directeur Den Heijer, suggereert dat hij met zijn Hulptroepen Alliantie direct zaken kan doen met KLM om mondkapjes te leveren aan onder andere verpleeghuizen.

Luchtbrug KLM alleen voor de overheid

Tijdens de call wordt duidelijk dat dit niet gaat gebeuren. ‘Wil je zakendoen in China, dan moet je laten zien dat je een aan de overheid gelieerde partij bent,’ vertelt topambtenaar Frequin. ‘Dus maakten we de afspraak om de vervoerders, waaronder KLM, binnen het consortium te halen.’

Van Lienden krijgt de boodschap dat hij mag meehelpen, maar dan moet hij zich voegen naar de voorwaarden van het consortium, zeggen drie direct betrokkenen. De beschermingsmiddelen die hij aanlevert, zullen onder regie van het LCH naar Nederland worden vervoerd. 

KLM en het LCH maken de zelfbenoemde filantroop duidelijk dat de distributieketen niet ingezet zal worden voor de Hulptroepen en haar webshop. 

In een tweede gesprek tussen KLM en het LCH, een dag later, is Van Lienden niet meer van de partij. KLM heeft Van Lienden laten weten niks te zien in samenwerking, meldt een woordvoerder van de luchtvaartmaatschappij: ‘Den Heijer heeft als reactie op [Van Liendens] plan van aanpak gezegd het niet te ingewikkeld te maken en zendingen zo compact mogelijk te organiseren en deze te laten verlopen via de overheid, met het LCH als aanspreekpunt. Daarna is er geen direct contact meer geweest en verliep alles via LCH.’ 

Of KLM ooit vracht vervoerde voor stichting Hulptroepen is ‘niet te traceren’, zegt de woordvoerder. ‘Het is namelijk niet mogelijk om rechtstreeks bij ons vrachtruimte te boeken. Hier zit altijd een agent of forwarder tussen. De verzendingen verliepen via het vaste contract dat LCH met ons heeft.’

Minister Van Rijn is onder de indruk

Toch dreigde Hulptroepen een regelrechte concurrent van het LCH te worden, in de ogen van de toen verantwoordelijk minister Martin van Rijn (Medische Zorg): 'Hij vreesde dat het LCH en de Hulptroepen van Van Lienden tegen elkaar gingen opbieden en zo de prijzen nog verder zouden opdrijven. Ook de distributie moest in één hand blijven,’ zo noteerde de Volkskrant onlangs – een lezing die VWS niet weerspreekt.   

Deze dreiging zou eraan hebben bijgedragen dat Van Lienden van het ministerie half april 2020 de opdracht kreeg voor de levering van 40 miljoen mondkapjes; met volledige voorfinanciering door de overheid. Idee was dat hij zijn opdracht uitvoerde binnen de context van het LCH, en niet als concurrent.

Daarom zetten Van Lienden en zijn partners – als privépersonen – hun handtekening onder het zogeheten convenant van het LCH, waarin partijen zichzelf verplichtten om te werken zonder winstoogmerk, bevestigen zowel topambtenaar Mark Frequin als Van Lienden zelf. Bij minister Van Rijn leefde dan ook het idee dat hij zaken deed met een club zonder winstoogmerk. 

Dat was echter niet het geval. De order ging naar Relief Goods Alliance BV (RGA bv), het commerciële bedrijf dat Van Lienden c.s. hadden opgericht voor de buitengewoon profijtelijke deal. Opvallend detail: RGA bv ondertekende het convenant niet.

‘Absurd idee’

Dat Van Rijn zich onder druk gezet voelde, is opmerkelijk. Want zonder eigen distributie door de lucht waren Van Lienden en zijn zakenpartners een importeur zoals alle anderen: afhankelijk van het inkopen van cargoruimte op chartervluchten en van veel eigen geld. 

De angst dat Van Lienden op eigen houtje – zonder luchtbrug en zonder financiering van VWS – de prijzen kon opdrijven bij de vele honderden Chinese fabrikanten van KN95-mondmaskers is nergens op gegrond, stellen importeurs van mondkapjes. ‘Het is een absurd idee’, zegt Jan Kemeling, die er vorig jaar miljoenen uit China importeerde.    

De top van VWS wist dat de claim van een 'gecontroleerde supply chain' in de presentaties niets meer was dan een luchtkasteel. Waarom minister Van Rijn dan toch vreesde voor concurrentie, blijft onduidelijk. Tegenover Follow the Money weigert de oud-minister commentaar. Ook Frequin heldert dit niet op.

Wat is er voorafgaand aan de deal gebeurd, waardoor de minister Van Lienden als een risico zag? De gebeurtenissen in maart en april wijzen op een geraffineerd spel van de jonge opiniemaker en zijn zakenpartners – Bernd Damme en Camille van Gestel – die heel Nederland van hun logistieke prestaties wisten te overtuigen.

Bouwen aan een luchtkasteel

Op 21 maart 2020 twittert Van Lienden: ‘Oh man, wat ben ik blij. KLM kan morgennacht ladingen mondkapjes in een vliegtuig in China gooien [...]’ Een dag later stelt Van Lienden in een e-mail aan een zakenrelatie dat hij direct zaken heeft gedaan met de ceo van KLM, Pieter Elbers. Er is een ‘samenwerking’ tot stand gekomen. 

Bij het LCH zijn ze niet bijster onder de indruk. Eind maart besluit het management niet met Van Lienden en zijn twee partners te willen samenwerken, omdat ze hen niet betrouwbaar genoeg vinden. Na een conflict zet de bewaking het drietal het pand uit. Mark Frequin – toen net op zijn positie bij het consortium – wordt van het incident op de hoogte gesteld.

Toch lukt het Van Lienden om in maart en april te spreken met minister Van Rijn, dankzij zijn politieke connecties. Volgens Van Lienden hebben ze wel vier of vijf keer met elkaar gesproken, terwijl in deze periode tientallen andere importeurs op hun aanbiedingen van mondkapjes niet eens antwoord krijgen.         

Op 12 april sturen Van Lienden, Damme en Van Gestel een lijvige presentatie van 120 pagina’s aan het ministerie van VWS. Het drietal beweert daarin in één klap een einde te kunnen maken aan het tekort aan mondkapjes. Bij twaalf Chinese fabrieken kunnen ze tot wel 120 miljoen maskers inkopen en hierheen vervoeren. 

Hulptroepen beschikt over een ‘volledig gecontroleerde supply chain’ van de fabriek in China tot aan de deur in Nederland, beweren ze. Onderdeel van hun vervoersketen is een ‘directe luchtbrug’ met KLM vanuit Sjanghai. 

De luchtvaartmaatschappij is door Hulptroepen uitgekozen op grond van ‘kwaliteit, snelheid, flexibiliteit, betrouwbaarheid en dienstbaarheid,’ aldus de ondernemers. Adriaan den Heijer van KLM wordt genoemd als ‘adviseur’ van Hulptroepen, hoewel hij die rol nooit had, zegt KLM desgevraagd.

Sheet uit de presentatie van de Hulptroepen Alliantie.

‘In elke presentatie wordt KLM genoemd. Van Lienden heeft heel lang geclaimd dat KLM een partner van hun was,’ vertelt Frequin. Een andere bron uit het LCH beaamt dat: ‘In het begin was er wel enige verwarring omdat Hulptroepen inderdaad deze claim wijdverspreid liet horen. In de buitenwereld bleef de verwarring overeind omdat Hulptroepen bleef schermen met KLM.’ 

Van Lienden wil het LCH overnemen

In een volgend gesprek met Van Rijn op 13 april licht Van Lienden zijn voorstel toe om de gehele inkoop van persoonlijke beschermingsmiddelen door het LCH te laten verlopen via zijn pas opgerichte, commerciële Relief Goods Alliance. VWS gaat niet akkoord en vraagt om een ‘aangepast voorstel’, schreef minister Tamara van Ark (Medische Zorg) onlangs aan de Tweede Kamer.   

Een paar dagen na dat gesprek met Van Rijn, op 16 april, lanceert Van Lienden officieel zijn stichting Hulptroepen Alliantie. In een reeds verwijderde tweet zegt hij die dag: ‘We zijn live met hulptroepen.nu! Ongelooflijk mooi dat het ons gelukt is samen een supply chain te bouwen waarmee we structureel mondmaskers beschikbaar maken voor de zorg. Veel dank aan @Coolblue @KLM @Flexport TUDelft.’ 

In een bijgaand filmpje vertelt hij enthousiast over een ‘gecontroleerde supply chain van China tot de zorgverlener om de hoek’. Op de aftiteling staat: ‘Mede mogelijk gemaakt door KLM.’

Het initiatief ‘zonder winstoogmerk’ oogst veel bewondering, omdat Van Lienden iets voor elkaar lijkt te krijgen wat de overheid niet lukt. Dat KLM in werkelijkheid geen enkele rol speelt in de goednieuwsshow van Hulptroepen en dat de blauwwitte vliegtuigen ondertussen af en aan vliegen met miljoenen beschermingsmiddelen voor het LCH aan boord, blijft een goed bewaard geheim.  

Op 17 april zit Van Lienden wederom aan tafel op het ministerie van Volksgezondheid om zijn nieuwe voorstel te bespreken. Hij krijgt zijn deal voor de levering van 40 miljoen mondkapjes via de for profit RGA bv, waarbij VWS de benodigde 100 miljoen euro volledig voorfinanciert. Van Lienden verdient er persoonlijk negen miljoen euro aan, zijn twee zakenpartners ruim vijf miljoen, zo onthulde Follow the Money.

Maar hun handtekening voor non-profit staat wel onder het convenant van het LCH.

De handtekening voor non-profit

De betrokken topambtenaar Mark Frequin zegt daarover: ‘Ze zeiden bewijs te hebben dat ze vanuit twaalf fabrieken mondkapjes konden leveren. Dat was voor een deel aantoonbaar. Toen hebben we gezegd: we hanteren het bestaande vervoersmodel, dus via het LCH. Hij mocht meedoen volgens de spelregels die wij hadden opgesteld.’

Dat Van Lienden en zijn partners het LCH-convenant persoonlijk tekenden, en niet namens de bv, maakt verschil. Strikt genomen betekent dit dat het bedrijf níet gebonden was aan de verplichting non-profit te werken. Topambtenaar Frequin betwijfelt echter of dat uitmaakt: ‘Wij deden zaken met de bv, zij waren de personen achter die bv.’ 

Dat de deal volledig door VWS werd voorgefinancierd, is in dit licht beter te begrijpen. Het zou merkwaardig zijn om als overheid het hele financiële risico te dragen wanneer de importeur de winst opstrijkt. Daarom lag het In deze situatie voor de hand om Van Lienden te laten tekenen voor non-profit: hij liep immers nauwelijks risico.

VWS stelt na vragen hierover dat het tekenen voor non-profit geen voorwaarde was voor de voorfinanciering. Of Van Lienden ook voor non-profit tekende, zoals de andere betrokkenen stellen, zegt het departement niet te kunnen bevestigen.      

Van Ark vertelt niet het gehele verhaal 

Minister Van Ark van Medische Zorg (VVD) heeft dit begin juni niet aan de Kamer gemeld na tientallen Kamervragen over de deal. 

Zij trachtte de deal ten onrechte te presenteren als een van de vele, onthulde Follow the Money eerder. In de tijdlijn die de minister schetste, staat niet dat Van Lienden op 17 april tekende voor non-profit. Er staat wel dat de ‘Hulptroepen Alliantie/RGA geen consortiumpartner’ wordt, hetgeen strikt genomen klopt: de bv tekende het convenant niet. 

Op 8 juni meldde Van Ark in een brief aan de Kamer dat de deal onderwerp is van een forensisch accountantsonderzoek. Dat is veelzeggend: zulke diepgravende onderzoeken vinden doorgaans alleen plaats wanneer er serieuze aanwijzingen zijn voor malversaties. Daarnaast geeft het ministerie een extern bureau opdracht voor onderzoek naar hoe en waarom de deal precies tot stand kwam.

Volgens een woordvoerder van VWS vinden de gesprekken met potentiële opdrachtnemers op dit moment plaats: ‘De Tweede Kamer wordt hierover spoedig geïnformeerd.’ De kwestie rond het tekenen van het convenant wordt in dit onderzoek zeker onder de loep genomen, zegt Frequin. ‘Dat is onderdeel van het proces dat nu gaande is.’

‘Politieke opdracht’ om deal door te zetten 

Het LCH was destijds zwaar gekant tegen de deal. Er waren mondkapjes genoeg en er lagen betere aanbiedingen van leveranciers die het LCH wel betrouwbaar achtte. Tot tweemaal toe tekenden het consortium formeel protest aan bij Mark Frequin, schreef Follow the Money eerder. 

Toch drukte de top van VWS de deal door, met instemming van minister Van Rijn. ‘Het streven was om beter te veel dan te weinig in te kopen,’ zo verklaarde Van Ark op 3 juni in de Tweede Kamer. Waarom de overheid juist bij Van Lienden een mega-order plaatste met volledige voorfinanciering, maakte de minister niet duidelijk. 

Ook topambtenaar Mark Frequin zegt dat de deal met Van Lienden werd doorgezet vanwege de roep uit de Kamer om meer mondkapjes. ‘De politieke opdracht was om stevig door te gaan met de inkoop van beschermingsmiddelen. Hadden we genoeg? De politiek zei nee, en zij konden aantonen dat ze konden leveren. Deze deal paste dus binnen de afspraken die in die tijd werden gemaakt.’

Maar dat was niet de enige reden dat juist Van Lienden de opdracht kreeg, erkent Frequin: ‘Hij heeft veel getamboereerd. Natuurlijk ontstaat er publieke druk wanneer je als ministerie het verwijt krijgt dat je mensen in de zorg onbeschermd laat rondlopen. Er ontstond een hype op dit onderwerp en daar heeft hij handig gebruik van gemaakt.’

Sywert van Lienden wilde niet reageren op vragen van Follow the Money.