Hoewel de Democratische presidentskandidaat Hillary Clinton zich meerdere malen positief heeft uitgesproken over het steunen van Amerikaanse bondgenoten in Europa, benadrukt zij dat dit niet zonder tegenprestatie kan gebeuren. Zo dient Europa meer te doen om de terugkeer van foreign fighters uit onder meer Syrië beter in de gaten te houden, moeten inlichtingen beter worden gecoördineerd binnen de Europese Unie en pleit Clinton tevens voor het ‘binnenboord’ houden van het Verenigd Koninkrijk ondanks het Brexit-referendum. Hoewel dit alleszins redelijk klinkt, moet het wel worden geïnterpreteerd vanuit Amerikaans perspectief. De Europese Unie vindt Amerika veel belangrijker dan Amerika de Europese Unie vindt. Europa bekijkt de wereld vanuit een eurocentrisch perspectief, Amerika ziet de internationale veiligheidspolitiek door een Amerikaanse bril.

De EU wordt door de Amerikanen primair gezien als een aangelegenheid van de Europeanen onderling

Los van de vraag of een Amerikaanse president het verschil weet tussen Europese landen, lidstaten van de Europese Unie en de eurozone, wordt buitenlandse veiligheidspolitiek vanuit de Verenigde Staten benaderd op het niveau van de natiestaat. De reden is dat op het gebied van internationale veiligheid de Europese Unie vrijwel geen macht heeft: defensie-gerelateerde besluiten zijn (evenals belastingen) nog altijd het domein van de natiestaat, niet van Brussel. Kortom: als de VS zaken willen doen met Europa op het gebied van internationale veiligheid, zal dit (met name voor kleinere staten zoals Nederland) gaan via de NAVO en niet de EU. Zelfs als het gaat om trans-Atlantische handelsverdragen bezoekt de Amerikaanse president de hoofdsteden van de grote Europese landen, niet de Europese Commissie in Brussel. Het is dus van belang te beseffen dat vanuit Washington de NAVO het primaire aanspreekpunt is voor Europese bondgenoten.

De Europese Unie wordt door de Amerikanen primair gezien als een aangelegenheid van de Europeanen onderling. Voor het veiligheidsbeleid van Clinton betekent dat: geen onderling gedonder alstublieft, we hebben wel wat beters te doen. Dat geluid verschilt overigens weinig van de boodschap van haar Republikeinse tegenstrever Donald Trump. Die heeft scherpe kritiek geuit op Europese leiders omdat die in zijn ogen niet genoeg hebben gedaan om terugkerende foreign fighters tegen te houden. Ook vindt Trump — niet geheel verrassend voor een Republikeinse kandidaat — dat de strenge wapenwetten in Europa ervoor zouden zorgen dat Europeanen zichzelf niet kunnen beschermen tegen terreuraanslagen.

Bril van de koopman

In tegenstelling tot Clinton, heeft Trump zijn bewondering uitgesproken voor het besluit van de Britten om de Europese Unie te verlaten. Daarbij wees hij er meteen op dat Duitsland en andere landen een grotere bijdrage moeten leveren in de kosten van de Amerikaanse bescherming van Europa. Precies hier is het grote verschil tussen Clinton en Trump te zien: waar Clinton overduidelijk het buitenlands beleid van Barack Obama zou voortzetten — het bevorderen van bondgenootschappen waar mogelijk en het optreden tegen met name Chinese en Russische uitdagingen waar nodig — ziet Trump de wereld door de bril van een koopman. Alles is een zakendeal. Brexit? Goed voor zijn golfterrein: ‘When the pound goes down, more people are coming to Turnberry’. NAVO? Voor wat, hoort wat: ‘If they fulfill their obligations to us, the answer is yes’. Invasie in Irak? ‘Take the oil’. Het buitenlands beleid onder Trump zou volledig worden gereduceerd tot een financiële transactie.

Precies dit soort mercantilisme verklaart ook Trumps houding tegenover China en Mexico (vijandelijk) en Rusland (vriendelijk). Zo is de opwarming van de aarde een Chinees complot en hebben de Chinezen de koersen gemanipuleerd, beweert Trump. Hij heeft beloofd China hard aan te pakken op het gebied van auteursrechten en gedreigd met hoge importtarieven als China weigert om handelsverdragen te heronderhandelen. Ook het Amerikaanse handelsverdrag met Mexico (NAFTA) wil Trump heronderhandelen, en hij beschuldigt Mexico ervan dit verdrag te misbruiken om een handelsoverschot te creëren tegen de VS. Trump heeft ook gedreigd met hoge belastingtarieven voor de Amerikaanse autoproducent Ford als deze het plan zou doorzetten om een fabriek in Mexico te openen. Oftewel: China kost Amerika handel, Mexico kost Amerika banen en dus dienen daar keiharde heronderhandelingen tegenaan te worden gegooid.

Clinton ziet China daarentegen als een belangrijke partner, waarbij het zaak is vooral de dialoog gaande te houden. Haar kritiek op China beperkt zich dan ook tot het (diplomatiek gezien niet heel controversiële onderwerp) van mensenrechten en internetvrijheid. Zij was dan ook een van de mede-initiatiefnemers in 2009 van een jaarlijkse bilaterale top tussen China en de Verenigde Staten waar strategische en economische uitdagingen worden besproken.

Volledig bekoeld

Maar zo mild als Clinton is richting China, zo hard heeft zij zich opgesteld tegen Rusland. Zo noemde Clinton president Vladimir Poetin een ‘bully' en zei ze tijdens de presidentiële debatten van 2008 dat Poetin ‘was a KGB agent, by definition he doesn’t have a soul’. Als minister van Buitenlandse Zaken probeerde ze vervolgens in 2009 de relatie tussen Rusland en Amerika te resetten, wat leidde tot de beroemde foto van Clinton en Lavrov met een hand boven een rode reset-knop. Maar alle goede ‘schone lei-intenties’ ten spijt, schreef ze in 2014 in een memo aan president Obama dat de ‘reset’ met Rusland was mislukt en dat de relatie volledig bekoeld was.

Zo mild als Clinton is richting China, zo hard heeft zij zich opgesteld tegen Rusland

Dat men in Moskou niet zit te wachten op een tweede president Clinton, bleek ook uit de instrumentele inzet van WikiLeaks. Russische hackers hebben onder meer de Democratische Partij en top-Clinton-medewerker John Podesta gehackt en deze informatie gedumpt op WikiLeaks. Het bewijs hiervoor is redelijk robuust: het IP-adres dat is gebruikt voor deze hacks is eerder gebruikt in een hack van het Duitse parlement. Deze hack was gelinkt aan de Russische inlichtingendiensten en volgens professor Thomas Rid van King’s College (gespecialiseerd in cybersecurity) is het onwaarschijnlijk dat een andere hackersgroep dezelfde code gebruikt. Strategische beïnvloeding via het gebruik van informatie als wapen past ook volledig binnen de Russische doctrine: de Russen weten als geen ander dat zodra zij schadelijke informatie over Hillary Clinton lekken aan een organisatie als WikiLeaks — die zijn afschuw voor Clintons buitenland beleid niet onder stoelen of banken heeft gestoken —  deze informatie direct openbaar zal worden gemaakt.

Trump zijn buitenlands beleid — meer geld voor Amerika — klinkt als muziek in Russische oren: ‘My whole life I’ve been greedy, greedy, greedy. […] But now I want to be greedy for the United States. I want to grab all that money.’ Zoals ook te lezen was op een lezenswaardige analyse van de Kremlin-Trump-link op Vox.com, betekent dit minder geld besteden aan onrendabele, dure bondgenootschappen, zoals de NAVO, of interventies waar Trump niet direct de (financiële) winst van inziet. De Russische interventie in Syrië kon daarom ook niet rekenen op kritiek van Trump: ‘What’s wrong with Russia bombing the hell out of ISIS and these other crazies so we don’t have to spend a million dollars a bomb?’

Precies hier schuilt het probleem. Waar enkele Europeanen Trump aanzien voor een isolationist (ondanks zijn belofte dat hij ‘will bomb the shit out of ISIS’) die tegelijkertijd wat druk van de gespannen relatie met Rusland kan afhalen, wordt hier vaak het mercantilisme over het hoofd gezien. Want een betere relatie tussen Rusland en Amerika (of in dit geval een bromance tussen Trump en Poetin, zoals die ook heeft plaatsgevonden tussen zakenman-politicus Berlusconi en Poetin), betekent niet per se een betere situatie voor Europa. Zo zullen met Trump in het Witte Huis ‘Amerikaanse belangen’ waarschijnlijk voor een deel versmelten met 'private investeringsbelangen van de BV Trump', en deze zijn voor een aanzienlijk deel versmolten met private Russische investeerders uit de kring van Poetin. Tegelijkertijd zullen Oost-Europese landen onder grotere druk komen te staan: de suggestie dat Amerika zich wel eens zou kunnen terugtrekken uit de NAVO (als de lidstaten niet hun financiële steentje bijdragen) betekent feitelijk dat Artikel 5 (‘een aanval op één is een aanval op allen’) niet langer onvoorwaardelijk is en dus wankelt.

Nooit samenwerking

Tegelijkertijd bestaat het risico dat onder Clinton een hardere lijn wordt ingezet richting Rusland vanuit de NAVO en dat hiermee Poetins wereldbeeld wordt bevestigd: dat de NAVO een anti-Russische organisatie is die voornamelijk opereert tegen en ten koste van Rusland. VU-collega Glenn Diesen schreef in zijn proefschrift in 2014 dat het Westen onvermijdelijk in conflict zal komen met Rusland. Hij betoogt dat niet alleen de NAVO, maar ook de EU zijn opgezet als een gemeenschappelijke verzekering tégen Rusland. Deze verzekering, gebaseerd op ‘westerse’ normen, heeft in Moskou voornamelijk het effect van afschrikking gehad.

Russisch EU-lidmaatschap of Russisch NAVO-lidmaatschap is nooit de intentie is geweest

Dat de NAVO is opgericht als verzekering tegen Rusland (destijds de Sovjet-Unie) behoeft geen verder betoog. Dat het missile defence project (‘ja we zetten een raketsysteem in uw voormalige achtertuin, maar het is niet tegen u gericht’) door Rusland niet alleen is opgevat als een defensief, maar ook als een potentieel offensief NAVO-project, spreekt eveneens voor zich. De EU behoeft waarschijnlijk wat meer uitleg. Diesen betoogt dat door het opstellen van acquis waaraan nieuwe lidstaten moeten voldoen, de EU voor zichzelf de standaard bepaalt — en dus ook wie er mee mag spelen. Hieruit is al vroeg duidelijk geworden dat Russisch EU-lidmaatschap — net als Russisch NAVO-lidmaatschap — en dus volledige samenwerking met Rusland nooit de intentie is geweest en dit ook nooit zal worden. De voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie zijn daarentegen relatief snel lid geworden van de zowel de Europese Unie als de NAVO.

De NAVO en EU zijn dus nooit bedoeld als vehikel voor samenwerking met Rusland, maar eerder als verzekering tegen de Russen. Hierdoor hebben deze beide organisaties zich een bepaalde houding eigen gemaakt die gebaseerd is op twee facetten: (1) geruststellen van Rusland (‘nee, dat raketschild is niet tegen u gericht, meneer’) gecombineerd met (2) afschrikking door het samenklonteren van militaire en monetaire belangen. Deze houding van het Westen, en de onvermijdelijke Russische reactie hierop, wordt eveneens gesignaleerd door John Mearsheimer in zijn artikel in Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault. Hij gaat een stap verder door te constateren dat het Westen een lange geschiedenis heeft in Oekraïne en diverse pogingen heeft ondernomen om deze om te bouwen tot Westerse enclave aan de Russische grens.

Kritischer en veeleisender

Al met al mogen we er van uitgaan dat de komende Amerikaanse president, of het nu Trump wordt of Clinton, beduidend kritischer en veeleisender zal staan ten aanzien van Europa dan de regering van president Obama de afgelopen acht jaar heeft gedaan. Voor wat, hoort wat, zal steeds vaker het devies worden. Met havik Clinton en handjeklap-Trump zit Europa, zoals de Amerikanen dat zo mooi zeggen, between a rock and a hard place.