De Europese gemeenschappelijke markt met zijn gemeenschappelijke munt is een zegen. Tenminste, voor multinationale ondernemingen. Maar het idee achter de Europese Unie was juist dat niet alleen de factor kapitaal, de economie, van de open, interne Europese markt zou profiteren. Ook de factor arbeid zou volgens de grondleggers van de Europese Unie tot bloei moeten komen.

Dat is om verschillende redenen niet gelukt. De belangen van economisch en sociaal Europa lopen in die onvolkomen gemeenschappelijke markt daardoor niet parallel. Het Europese gebouw staat 'scheef'. TTIP lost dat probleem niet op, maar versterkt het juist. In plaats van ons allemaal sterker te maken, zal het transatlantische handelsverdrag een economie van winners en losers creëren. En Europa als geheel zal in de laatste groep belanden.

Dat zegt de Fransman Pierre Defraigne (zie kader onder aan deze pagina), die vrijwel zijn hele leven heeft gewerkt aan de totstandkoming van de gemeenschappelijke Europese markt. De Brusselse anti-lobby organisatie Corporate Europe Observatory, die het vergroten van de kennis over lobbygroepen als missie heeft, sprak met deze EU-veteraan en publiceerde een interessant interview met Defraigne op haar site.

Pierre Defraigne

Geopolitiek

Defraigne heeft zich van meet af aan krachtig uitgelaten tegen TTIP, het handelsverdrag waar Europa en VS op dit moment achter de schermen aan werken. Het debat over de vermeende merites van dat verdrag wordt eindelijk gevoerd. De verdeeldheid is groot. Waar de een al huivert bij de gedachte aan een Amerikaanse chloorkip in zijn oven, ziet de ander louter economische voordelen van wat op papier de grootste vrijhandelszone ter wereld moet worden.

Volgens Defraigne is dat niet waar het om draait. Hij plaatst TTIP in een breder, geopolitiek kader. En komt daarbij tot de conclusie dat het verdrag noch in het belang van Europa is, noch bijdraagt aan een stabielere wereld. TTIP is in zijn ogen een stap terug naar de bipolariteit die de tijd van de Koude Oorlog kenmerkte. In het artikel 'Choosing between Europe and the TTIP' dat hij in 2013 publiceerde hij wees op de in zijn ogen onoverkomelijke verschillen tussen de VS en Europa. TTIP, zo stelt hij, verzwakt Europa en daarmee uiteindelijk ook de Atlantische alliantie.

Globalisering

Wat is er bij de totstandkoming van de Europese Unie misgegaan? Waarom is de EU op papier sterk, maar in werkelijkheid zo zwak? De macht van Europese instellingen zoals de Europese Commissie, die feitelijk de functie van een regering heeft, wordt gelegitimeerd doordat dat ze bepaalde belangen vertegenwoordigt. Maar wiens belangen zijn dat eigenlijk?

Het idee achter de gemeenschappelijke markt was niet alleen om internationaal opererende ondernemingen sterker te maken tegenover het toen opkomende Japan en de VS, maar ook bedoeld om de sociale factor, de hardwerkende Europeaan, in heel Europa sterker te maken. Op die manier, zo redeneerde toenmalig EU-commissaris Jacques Delors (1985-1995), zou er vanzelf een Europees debat ontstaan dat uiteindelijk zou leiden tot een krachtige, politieke unie.

‘Maar,’ zo bekent Defraigne, die er als ambtenaar aan meewerkte, ‘we hielden daarbij geen rekening met de uitbreiding van de EU naar het oosten en de globalisering. En niemand voorzag bij het creëren van de gemeenschappelijke markt dat de technologische revolutie en de financiële liberalisering de situatie totaal veranderde. Globalisering creëerde druk op de niet-mobiele factoren, die ongeschoolde arbeid en publieke diensten nu eenmaal zijn. Hierdoor is de balans tussen het economische en sociale nooit bereikt.’ Het doel van Delors, een gemeenschappelijk markt op economisch én sociaal terrein, werd daardoor niet verwezenlijkt.

‘TTIP is het product van de verwarring van economische belangen’

En dat is precies waarom de onderhandelingen over TTIP niet in het belang zijn van de Europese burger. 'De Europese Unie ontbeert betrokkenheid van de burgers en een reële Europese industriële en financiële component. TTIP is het product van de verwarring van economische belangen.'

Gebrek aan visie

De dominantie van het Directoraat-Generaal EcFin (Direction Générale aux Affaires Economiques et Financières) bepaalt het verloop van de Europese integratie. 'Het is het Heilig Officie van de Commissie geworden,' betreurt Defraigne. Dat DG opereert volgens hem veel te solitair. Dat kan het doen, omdat een politiek tegenwicht op gelijk niveau ontbreekt. 'Met Barroso was er een gebrek aan visie dat nog nooit eerder is vertoond.'

‘Het DG EcFin is het Heilig Officie van de Commissie geworden’

Volgens Defraigne is de gemeenschappelijke Europese markt sowieso nog helemaal niet af. 'We zitten juist midden in het moeilijke strategische deel: energie, financiën, telecommunicatie, de digitale wereld, defensie etc. Er is nog veel integratiewerk te doen. We zouden een gemeenschappelijke energiepolitiek moeten hebben, en dat impliceert een buitenlandse politiek. En daarvoor heb je weer een Europese defensie nodig. (...) Om daar een oplossing voor te vinden kan niet zonder een Europese politieke regering. Tegelijk onderhandelen met de Amerikanen is simpelweg niet mogelijk.'

'In tegenstelling tot de Europeanen, zijn de Amerikanen verenigd. Ze hebben een munt, wij acht. Ze hebben één energiepolitiek, wij verschillende. Ze zijn dominant in alle geavanceerde technologieën. Op die manier zijn onderhandelingen fundamenteel asymetrisch.'

‘Onderhandelen met de Amerikanen over een interne markt is simpelweg niet mogelijk zonder een Europese regering’

Ook het idee om van Europa en de VS een blok te maken dat sterk staat tegenover de rest van de wereld is volgens hem een manier van denken die gestoeld is in het verleden. Het staat ver af van de werkelijkheid, namelijk een multipolaire en multilaterale wereld. Met TTIP wordt de facto geprobeerd om die ontwikkeling terug te draaien. Defraigne: 'We spelen met vuur, met Europa en met de geopolitieke balans! Het is een dubbele fout voor Europa, denk ik, om dit pad in te slaan.'

Profiteurs

Maar waarom zijn we dat pad überhaupt ingeslagen? Wie hebben er eigenlijk wél belang bij TTIP? Defraigne wijt het blinde enthousiasme aan de onderhandelingstafel aan het sterke Atlantische sentiment bij sommige lidstaten, onder wie het Verenigd Koninkrijk (en Nederland). Ook in de Commissie zelf leeft een sterk gevoel dat Europa en de VS nu eenmaal historisch aan elkaar zijn verbonden. 'Ze zien niet dat een Europees model en een 'transatlantische interne markt' onverenigbaar zijn.'

‘Natuurlijk zullen er enkele MKB bedrijven zijn die winnen met TTIP. Maar het grootste deel van het MKB zal een verliezer zijn’

In Duitsland, het machtigste Europese land, speelt nog iets anders mee. De op export gerichte, gespecialiseerde industrie zoekt bij gebrek aan Europese vraag naar zijn producten nieuwe markten.

Defraigne zegt helemaal niets tegen te hebben op het afstemmen van technische zaken met de VS en andere landen. Standaardisering van normen kan grote voordelen hebben, zoals is gebeurd met auto-crashtesten. Ook een procedure voor wederzijdse erkenning van normen kan van nut zijn en de handel tussen de economische zones vergemakkelijken. Maar daarvoor is een TTIP helemaal niet nodig.

Economische voordelen

Wie er uiteindelijk van TTIP zullen profiteren, als het verdrag ooit wordt gesloten, is volgens Defraigne totaal onduidelijk. Daarvoor zal er eerst een analyse van de 28 economieën van de EU moeten worden gemaakt. Die concurreren immers ook met elkaar. Defraigne denkt dat TTIP uiteindelijk leidt tot verscherping van de divergentie van de lidstaten. 'TTIP leidt nauwelijks tot meer economische groei, het gaat om slecht 0,5 procentpunt na twaalf jaar. Wel zullen de nu al zorgwekkende economische verschillen in de Eurozone verder toenemen. Ik vind dat daarmee de samenhang van de Europese Unie op het spel wordt gezet.'

‘De samenhang van de Europese Unie wordt met TTIP op het spel gezet’

Het veel gehoorde argument dat juist het Europese mkb zal profiteren van de enorme transatlantische markt die zal ontstaan, vindt Defraigne vals. 'Natuurlijk zullen enkele middelgrote bedrijven winnen bij TTIP. We weten nu al welke dat zijn en die zullen wel op een schild worden gehesen als voorbeeld van succes. Maar het overgrote deel dat onder het verdrag zal lijden, zullen we niet te zien krijgen.'

In het interview gaat Defraigne ook in op de relatie tussen gelijkheid en democratie. 'Ik ben geen egalitariër, verre van dat. Ik geloof dat een voorkeur voor gelijkheid het aanmoedigen van elites niet uitsluit. Een samenleving heeft elites nodig. Een democratie heef elites nodig. Het punt is hoe je ze definieert. Is het geërfd inkomen? Inspanning? Ondernemen? Kennis en expertise? Moraal? Wat Europa nodig heeft is een culturele revolutie.'

Voor Nederland en Luxemburg, de tax havens in de Europese Unie, heeft Defraigne nog een harde boodschap. Die fiscale vrijhavens ontwrichten de Europese economie, maar ze worden beschermd door de wetten van hun land. 'Alleen Europese regelgeving kan het evenwicht herstellen. De kleine landen die nu in fiscale zaken ruimte bieden aan verstekelingen (de multinationale corporaties die op deze wijze belasting ontwijken, red.), maken ons gijzelaars van de grote corporaties en hun enorme winsten. Harmonisatie van de belasting voor grote ondernemingen en de superrijken is de eerste stap in het bijsturen van het Europese model in de richting van rechtvaardigheid en solidariteit.'

• Lees het complete interview  met Pierre Defraigne op de site van Corporate Europe Observatory.

• Meer weten over TTIP? Volg ons dossier 

Wie is Pierre Defraigne?

De Fransman Defraigne is directeur van de Brusselse denktank Madariaga, een stichting die is gelieerd aan het Europacollege in Brugge. Deze stichting is genoemd naar de eeuwse Spaanse schrijver, diplomaat en republikein Salvador de Madariaga, samen met Winston Churchill en Paul-Henri Spaak een van de oprichters van het Europacollege. Defraigne is onder meer hoogleraar economie aan het Instituut voor Europese Studies van de universiteit van Leuven en het Europacollege, een kweekvijver voor de bestuurlijke elite van de Europese Unie. Defraigne was een groot deel van zijn werkzame leven in dienst van de Europese Commissie, onder meer als directeur Noord-Zuid Relaties voor EU-commissaris Pascal Lamy (DG Handel, 1999-2002). Defraigne publiceert regelmatig over governance in de eurozone, de relatie tussen de EU en China en macro-economie. Lees hier meer over Defraigne.