Een knalrood, liggend draaiwiel ter grootte van een flinke pizza vormt op 8 januari 2020 het middelpunt van de openingsceremonie van TurkStream. Op het ijzeren ding, dat symbolisch de pijplijn opent die Russisch gas via Turkije naar het zuidoosten van Europa zal vervoeren, kunnen Vladimir Poetin en Recep Tayyip Erdoğan een stevige hand leggen.

Voor de Bulgaarse premier Bojko Borisov is dat niet het geval. Borisov, die schuin achter de Russische president staat, moet zich zo ver voorover buigen dat hij zijn headset verliest. De boomlange Servische president Aleksandar Vučić reikt langs Erdoğan en kan zo net met zijn vingertoppen meeduwen. Gevieren krijgen ze zo het wiel draaiende. De tot de nok gevulde zaal in Istanbul brengt ze een staande ovatie. Het is 8 januari 2020 en de Gazprom-pijpleiding van Rusland naar Turkije is geopend.

TurkStream helpt Turkije een wereldwijde energiehub worden, zegt Erdoğan op de aansluitende persconferentie. Volgens Poetin tonen Turkije en Rusland, die op dat moment in Syrië recht tegenover elkaar staan, ‘een uniek vermogen tot samenwerken’. TurkStream vergroot de energieveiligheid van ‘niet alleen Turkije, maar meerdere Europese landen en Europa als geheel’.

Ruim twee jaar later draait Rusland de gaskraan dicht voor Bulgarije. Hetzelfde geldt voor Polen. Kort daarna volgt Finland en op 31 mei sluit Gazprom ook Nederland en Denemarken af van Russisch gas.

Acht Nederlandse bedrijven

TurkStream is misschien wel de meest ‘Nederlandse’ Gazprom-pijpleiding. Offshorebedrijf Allseas, eigendom van Edward Heerema, plaatste de leidingdelen op de bodem van de Zwarte Zee. In het kielzog van de Nederlands-Zwitserse pijplegger volgden de ingenieurs van Intecsea en de ‘duikende bouwvakkers’ van DCN Diving. Rederij Multraship leverde sleepdiensten. Baggeraar Boskalis zorgde dat de gasleiding bij het Turkse plaatsje Kiyiköy aan land kwam en Royal HaskoningDHV maakte de milieueffectrapportage. 

Marcel Kramer, oud-CEO van Gasunie, stond jarenlang aan het hoofd van de B.V. South Stream Transport. Deze Gazprom-dochter bestierde eerst de aanleg van South Stream, maar brak de aanleg van de pijplijn van Rusland naar Bulgarije af na een conflict met de EU. In plaats daarvan koos het voor Turkije als aanlandingspunt. 

South Stream werd TurkStream (zie kader ‘South Stream versus Nabucco’), met een hoofdkantoor en de belangrijkste controlekamer boven een Coolblue-winkel aan de Zuidas, ontdekten Follow the Money en The Investigative Desk eerder. Met dit vervolgonderzoek komt het aantal betrokken Nederlandse bedrijven op acht.

De bombastische inauguratie van de meest recente Russische pijplijn die Nederlandse ondernemingen hielpen bouwen, contrasteert met die van de eerste waar de Nederlandse offshore sector een stevig aandeel in had. 

Bij de lancering van Nord Stream 1 in 2011 verzamelden onder meer bondskanselier Angela Merkel, de Franse premier François Fillon, de Russische president Dmitri Medvedev, Europees energie-commissaris Günther Oettinger en premier Mark Rutte zich breed lachend rond een witte ceremoniële gaskraan ter grootte van een wagenwiel. Aandeelhouder Gasunie noemde Nord Stream 1 een ‘fantastisch project’ dat ‘de kracht van Nederland als gasland demonstreert.’ 

Bij de opening van TurkStream in januari 2020 staan in Istanbul autoritaire leiders in de schijnwerpers die op gespannen voet staan met Europa. De enige aanwezige Europese leiders staan aan het hoofd van landen die voor hun energievoorziening weinig andere opties hebben dan Russisch gas. De acht Nederlandse bedrijven die TurkStream hielpen bouwen blijven in januari 2020 opvallend stil.

Gashandel

Eigenlijk zou Marcel Kramer in 2010, na bijna acht jaar aan het hoofd van Gasunie, met pensioen gaan. Maar het persoonlijke verzoek van premier Vladimir Poetin om de bouw van South Stream te gaan leiden, kon hij niet weerstaan. 

De opdracht voor de pijplijn van Rusland naar Bulgarije was ‘fascinerend,’ zei Kramer destijds tegen NRC. Zijn aanstelling was volgens hem het bewijs voor de goede Russisch-Nederlandse (handels-)betrekkingen. South Stream, zoals de lijn toen nog heette, zou bovendien positief zijn voor de relatie met Europa. De import van grotere volumes Russisch gas zou leiden tot groeiende wederzijdse handel, ‘waarvan we hopen dat die bevorderlijk en stabiliserend werkt. Dat willen de Russen ook’.

Met die boodschap reisde Kramer in 2011, vaak in gezelschap van Gazprom-topman Alexei Miller, door Europa. Terwijl Gazprom alvast leveringscontracten sloot met half Zuidoost-Europa, maakte de tandem Miller-Kramer de geesten rijp voor nóg een Russische gasleiding op het Europese continent.

Oettinger ging niet mee in Gazproms bewering dat de pijpleiding een ‘puur commercieel’ project was

Dat was buiten de onvermurwbare EU-commissaris van Energie gerekend. Hoewel deze Günther Oettinger bij de opening van Nord Stream 1 nog vrolijk aan de ceremoniële gaskraan had gedraaid, opende het Russisch-Oekraïense gasconflict van 2009 hem de ogen. De Europese markt was al kwetsbaar voor verstoringen in de toevoer van Russisch gas, en zou door deze nieuwe pijplijn alleen maar afhankelijker worden.

Oettinger ging dan ook niet mee in Gazproms bewering dat South Stream een ‘puur commercieel’ project was. Deze pijplijn gaf Gazprom als hoofdeigenaar en enig uitbater nog meer macht over de gastoevoer naar Europa én een zuidelijke route om Oekraïne heen. Dat kon negatieve economische en politieke effecten hebben. 

Niet voor niets had de EU in 2009 nieuwe regels ingesteld om de interne gasmarkt te liberaliseren en de toevoer te diversifiëren. Brussel had besloten Nord Stream 1 uit te zonderen van deze regelgeving, omdat de pijplijn al in aanbouw was toen deze werd ingevoerd. Nu had Europa echter niet alleen behoefte aan meer routes, maar ook aan nieuwe leveranciers. Voor Oettinger betekende dit dat Gazprom andere leveranciers toe moest laten op de pijplijn, iets waar de Russische monopolist niet op zat te wachten.

Knetterende ruzies

Na de annexatie van de Krim in februari 2014 kwam de Europese afhankelijkheid van Russisch gas in Brussel bovenaan de agenda te staan. De EU besloot de nieuwe regels voor gasinfrastructuur, toe te passen op South Stream. Gazprom mocht geen hoofdeigenaar én enig leverancier tegelijk zijn.

Het leidde tot knetterende ruzies tussen Alexei Miller en Günther Oettinger, herinnert Kramer zich in Gronings Goud. ‘Er vielen woorden waar je honderd jaar geleden een wereldoorlog om zou beginnen.’

Gazprom noch de Russische regering wilde het monopolie op hun gasinfrastructuur delen. Per direct zetten ze een streep door ‘South Stream’, waar Gazprom toen al 4,7 miljard dollar in had zitten. In plaats van door Bulgarije besloot het staatsgasbedrijf de pijplijn te verleggen naar de Turkse kust. Turkije was immers niet gebonden aan Europese regels, maar kon wel als doorvoerland dienen om alsnog Bulgarije en de rest van de beoogde Zuidoost-Europese markt te bereiken.

‘Het was dringen bij het Kremlin’

De toe-eigening van de Krim mocht Rusland dan in een politiek isolement hebben gebracht – zowel de VS als de EU legden stevige economische sancties op – het bedrijfsleven deelde die scrupules niet. ‘Het was dringen aan de poorten van het Kremlin,’ herinnerde Kramer zich toen hij op 15 maart aanschoof bij de podcast Studio Energie. 

Gazprom koos voor oude bekenden. Om volgens de nieuwe route Turkije te bereiken, dienden de leidingdelen van TurkStream te worden afgezonken naar een diepte van zo’n 2200 meter. En wie kon dat beter dan het Zwitsers-Nederlandse offshorebedrijf Allseas? Dat had zijn unieke expertise al bewezen bij de aanleg van Nord Stream 1. De nieuwe record-opdracht was een kolfje naar de hand van CEO Edward Heerema. 

Glimmend van trots ontving Heerema in de zomer van 2017 Poetin aan boord van de grootste pijpenlegger uit de AllSeas-vloot, de Pioneering Spirit. Heerema leidde het Russisch staatshoofd en Gazprom CEO Alexei Miller rond over dit grootste schip ter wereld. Alleen het dek heeft al de oppervlakte van ruim negen voetbalvelden.

De rondleiding eindigde in de stuurhut, waar Poetin zich met Miller aan het bedieningspaneel meldde. Gadegeslagen door Heerema gaf Poetin met een druk op de knop het officiële startsein voor de aanleg van het diepzee gedeelte: het eerste leidingdeel, met een lengte van 24 meter, zakte in de diepte van de Zwarte Zee.

Kramer was er niet bij. De man die Europa South Stream in had moeten charmeren, kreeg kort voor de geboorte van TurkStream zijn congé. Naar eigen zeggen omdat Gazprom bij de overgang van South Stream naar TurkStream de andere aandeelhouders uit had gekocht, waardoor zijn werkgever ‘feitelijk niet meer bestond’. Desondanks zetelde South Stream Transport B.V. nog steeds in Amsterdam. Oleg Aksyutin nam het stokje van hem over.

Tegenover Kramers vertrek stond de komst van nog eens vier Nederlandse bedrijven. Baggeraar Boskalis bracht expertise mee voor het egaliseren van het zeebed en het voorbereiden van de sleuf waarmee de pijpleiding in Turkije aan wal kwam. Het bedrijf dankte de opdracht volgens de eigen rapportages aan de ‘verfrissende positieve attitude’ jegens maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat Boskalis ook aan Nord Stream 1 had gewerkt, hielp ongetwijfeld mee.

Advies- en ingenieursbureau Royal Haskoning DHV voerde de milieueffectrapportage uit en detacheerder Brunel leverde minimaal honderdvijftig mensen voor toezichts- en managementtaken, plus een deel van de bemanning van de Pioneering Spirit. Allseas haalde zelf DCN Diving en het Delftse Intecsea erbij. De eerste leverde duikers voor lasklussen en andere onderwaterwerkzaamheden, Intecsea was verantwoordelijk voor ontwerp en fabricage van de pijpleidingen.

Op de Zwarte Zee voelden de oplopende Russisch-Europese spanningen ver weg. De hoop van Kramer, dat handel en samenwerking stabiliserend zouden werken, klonk door in de projectfolder van TurkStream uit 2017. Daar werd de pijplijn bestempeld als ‘brug tussen Oost en West.’

‘TurkStream was een project als alle andere’

Zo voelde dat ook echt, blikt een bron terug die op een hooggeplaatste functie bij de aanleg van TurkStream betrokken was. Als we hem kort na de invasie van Oekraïne bellen, staat hij in eerste instantie open voor een interview. Maar het bestuur van zijn nieuwe werkgever is tegen. Ze vrezen voor ‘repercussies’ als de bron openlijk over zijn betrokkenheid bij TurkStream praat.

Op voorwaarde van anonimiteit vertelt de bron over samenwerking van een bemanning met meerdere nationaliteiten. ‘Italianen, Zwitsers, Turken, Nederlanders en Russen werkten samen. Met Russische collega’s sprak ik over het geloof  en andere levensvragen.’ Volgens de bron ‘keken Russen heel anders naar zulke zaken, en naar politiek. Je praat elkaar ook echt niet om, maar we leerden veel van de ander.’

Voor Wim Vriens, operationeel verantwoordelijk voor DCN Diving, was het ‘een project als alle andere’. Zijn bedrijf leverde ‘bouwvakkers die onder water werken, zo simpel is het’. Het bedrijf werkt graag met Allseas, dat zich richt op de ‘complexe onderwaterprojecten waar Nederlanders goed in zijn.’ 

Bij de geopolitieke spanningen stonden Vriens en collega’s destijds nooit stil. ‘We wisten niet dat het speelde, dan hoef je je er ook niet druk om maken, toch?’

Oekraïne uitschakelen als doorvoerland

Ondertussen haalden Allseas en Boskalis het volgende Russische megaproject binnen: Nord Stream 2. Shell stak een miljard in de Russisch-Duitse gasleiding in wording. Met twee Nord Streams en TurkStream voelde Oekraïne het net evenwel rond zich sluiten. In maart 2018, tijdens een ontmoeting met Angela Merkel, vroeg de toenmalige Oekraïense president Petro Poroshenko: ‘Waarom zou je miljarden dollars uitgeven om de Europese economie minder efficiënt, minder concurrerend, en de energiepolitiek afhankelijker van Rusland te maken?’

Gazprom maakte ondertussen geen geheim van het doel van de nieuwe pijpleidingen. Oleg Aksyutin zei in 2019 al tegen Russische media dat TurkStream en de beide Nord Streams genoeg zouden zijn om de doorvoer van gas via Oekraïne ‘volledig te vervangen’.

Oekraïne kon zeven Oost-Europese lidstaten tot zijn medestanders rekenen. De belangrijkste bondgenoot vond Oekraïne in de Verenigde Staten. De Amerikanen zagen Russisch pijplijngas als een almaar groeiende bedreiging voor de Europese energiezekerheid én de Europese afzetmarkt voor het eigen vloeibare aardgas. ‘Jullie verwachten dat we jullie beschermen tegen Rusland, maar ondertussen betalen jullie hen miljarden dollars voor olie en gas,’ beet toenmalig president Donald Trump de Europese leiders toe op een NAVO-bijeenkomst in 2018.

Het moest eerst oorlog worden voordat Europa bereid was te luisteren, concludeert Joeri Vitrenko. We spreken de CEO van het Oekraïense staatsgasbedrijf Naftogaz in maart dit jaar. Vitrenko klemt ons gesprek in tussen een interview met CNN en de inspectie van een pijpleiding die door de gevechten beschadigd is geraakt.

‘We hebben in Europa altijd de nadruk gelegd op Nord Stream 2, omdat die onder EU-regelgeving viel en Berlijn en Brussel daar dus direct op konden ingrijpen,’ zegt Vitrenko. ‘Maar dat doet niets af aan de gevolgen van TurkStream voor Oekraïne.’ De doorvoer door Oekraïne zakte begin 2020 terug naar de contractuele minimumvolumes, terwijl Rusland via Turkije sindsdien ieder jaar meer gas leverde.

Vol gas, want sancties 

Het scheelde weinig of Allseas had voor de lancering van TurkStream ook Nord Stream 2 afgebouwd. Heerema hoopte dat de Amerikanen ‘zouden blijven sputteren’ met hun sancties, ‘lang genoeg om de klus af te maken’. Maar nee, in december 2019, toen Allseas nog zo’n twee weken nodig had om de laatste 140 kilometer pijplijn te leggen, was het over en uit. 

De CEO vertelde op 30 december 2019 bij BNR over de brief die hij kort daarvoor, op 18 december, kreeg van de Republikeinse senatoren Ted Cruz en Ron Johnson. Heerema moest stoppen. Niet morgen, nu. Als er nog één leidingdeel het water van de Baltische Zee zou raken, zou hij de ‘vernietigende en mogelijk fatale gevolgen’ voelen van het sanctiepakket waar president Trump zijn handtekening onder zette. 

‘De pijn zat in ons eergevoel. We wilden dit project voltooid en al op onze naam hebben staan’

De sancties raakten alle bedrijven die meebouwden aan Nord Stream 2 en TurkStream. Concreet zou Allseas per direct worden afgesloten van de Amerikaanse markt, een levensader voor het bedrijf. Dus zette de bemanning van de Pioneering Spirit een dop op het laatste leidingdeel en vertrok, in het zicht van de haven.

De financiële consequenties waren te overzien. ‘De klant heeft ons keurig betaald voor het uitgevoerde werk,’ zei Heerema tegen BNR. De pijn zat in ‘ons eergevoel. We wilden dit project afmaken, het voltooid en al op onze naam hebben staan’. Bij de topman resteerde vooral onbegrip. Volgens hem werkte Allseas aan ‘economische projecten die gewoon in het belang zijn van Europa, gasvoorziening is ontzettend belangrijk.’ Toch klonk Heerema niet boos, eerder gelaten. ‘We wisten dat we vol gas moesten. De sancties hingen ons al langer boven het hoofd.’ 

Wat heet. Allseas, Shell, Boskalis en Van Oord hadden zich in november 2017 al gemeld bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Naast de mogelijk strengere Europese regulering rondom Nord Stream 2 baarde ook de Amerikaanse gretigheid om beide pijpleidingen in aanbouw te sanctioneren de bedrijven zorgen. Hoe lang werden Europese bedrijven nog ontzien?

‘Lastig’, het Amerikaanse sanctiebeleid beïnvloeden

De Nederlandse overheid had de zorgen van het bedrijfsleven bij de VS ‘op diverse gelegenheden kenbaar gemaakt en zal dit blijven doen,’ schreef het ministerie in de notities die we dankzij een Wob-verzoek konden inzien. Dat stelde de bedrijven toen nog gerust. De Amerikaanse regering benadrukte dat zij het ‘Europese bedrijven niet wil raken.’ 

Een half jaar later wilde het Congres wel bloed zien. Onder leiding van senator Ted Cruz pleitten zowel de Republikeinen als de Democraten voor sancties die de aanleg van de gasleidingen hard zouden raken – en daarmee ook de Europese bedrijven. Aanleidingen genoeg. ‘Inmenging in de [Amerikaanse] verkiezingen, de vergiftiging van Skripal, annexatie van de Krim en destabilisatie van Oekraïne, mensenrechtenschendingen, steun aan Assad, etc.’ somde een ambtenaar van Buitenlandse Zaken in oktober 2018 droogjes op in een interne memo.

‘Thuis mocht ik op ieder verjaardagsfeestje uitleggen waarom ik met Russen samenwerkte’

Het gebrek aan Nederlandse expertise zou de aanleg ‘niet kunnen verhinderen, maar wel vertragen,’ concludeerde het ministerie, dat het ‘lastig’ vond het ‘Amerikaans sanctiebeleid te beïnvloeden.’ De enige opsteker was dat de regering en ‘m.n. President [Trump] weinig leek te voelen’ voor de harde aanpak van het congres.

Deze Amerikaanse aarzeling redde TurkStream. Toen Heerema in december 2019 de dreigbrief van de Amerikaanse senaat ontving, viel het doek alleen voor Nord Stream 2. De sancties raakten ook TurkStream, maar de Nederlandse ondernemingen hadden hun werk aan de leiding in de maanden ervoor afgerond en zwommen zo onder het net door. Al in november pompte Gazprom het eerste gas in de leidingen naar Turkije.

Toch hebben de gebeurtenissen zijn weerslag op de werknemers. ‘In Turkije werkte ik aan een prestigieus, technisch hoogstaand project en voelde ik de verbinding met collega’s,’ zegt de anonieme leidinggevende. ‘Thuis mocht ik op ieder verjaardagsfeestje uitleggen waarom ik met Russen samenwerkte.’ Het steekt hem nog steeds: ‘Ik hield – en houd – van de Russische cultuur. Ik ben er nog steeds van overtuigd dat we echt iets positiefs hebben bijgedragen aan de band tussen Rusland, Turkije en Europa.’

Hadden we dit moeten zien aankomen?

Op 27 april 2022 gebeurt wat West-Europese regeringen tot dan toe wegwuifden, maar waar men in Oost-Europa al zo lang voor vreesde. Gazprom stopt de gasleveringen aan Polen en Bulgarije, landen die door het Kremlin als ‘onvriendelijk’ werden aangemerkt. Ook Kroatië vreest voor z’n gastoevoer. 

Servië en Hongarije hebben geen stempel van Russische afkeuring en ontvangen nog wel gewoon hun gas via TurkStream. Terwijl steeds meer EU-landen, inclusief Nederland, worden afgesloten van Russisch gas, hamert kandidaat-lid Servië hamert op dit moment een leveringsakkoord van tien jaar uit met Gazprom. Orbán was tot 31 mei de grote sta-in-de-weg bij de Europese boycot van Russische olie.

Bulgarije blijft dit netjes doorvoeren. Zolang het land zich aan het contract met Gazprom houdt, toucheert Bulgarije jaarlijks nog 115 miljoen euro aan doorvoerbelasting. Daarnaast zegt de Bulgaarse regering andere landen ‘niet te willen straffen voor de acties van Poetin’.

Om soortgelijke redenen kan de Nederlandse regering, mocht ze dat willen, weinig aan Poetins pijplijnpolitiek doen. De gasstromen van TurkStream worden dan wel gemonitord van boven een Coolblue aan de Zuidas, overheden mogen onder Europese regelgeving niet zomaar ingrijpen op de geliberaliseerde interne gasmarkt. Bovendien zou dit inwoners van Europese landen, waaronder lidstaten, in de kou zetten.

De gruwelijkheden in Oekraïne grijpen ook de oud-leidinggevende aan. Hij slaapt slecht. Ook nu snapt hij niet waarom een inniger energierelatie tussen Rusland en Europa niet ook tot meer politieke toenadering heeft geleid. Hij vreest dat Poetin ‘een totale psychopaat geworden is, of al was’. Maar ‘waar twee vechten, hebben twee schuld,’ vindt hij. Het Westen heeft gefaald in de diplomatie met Rusland. ‘Het wantrouwen is altijd gebleven. Nu is het Europa tegen Rusland, met Oekraïne als strijdveld. Dat is onnodig, dit hadden de politici veel beter moeten doen.’

Edward Heerema ziet af van een interview. Allseas reageert wel op voorgelegde vragen per mail. Het laat weten ‘tijdens de uitvoer, meenden we een positieve bijdrage te leveren aan de betrekkingen tussen Rusland en Europa.’ Daarover is het bedrijf niet van gedachten veranderd, maar ‘door de recente ontwikkelingen zijn de projecten wel in een andere context komen te staan.’ 

Boskalis ziet geen reden voor een interview en laat nadat we ze de vragen per mail hebben voorgelegd niets meer van zich horen. Hetzelfde geldt voor Brunel, Intecsea en Multraship. South Stream Transport benadrukt dat ‘TurkStream van grote waarde is voor de energievoorziening van huishoudens en industrieën in Turkije en Zuidoost-Europa’.

Ook oud-CEO van South Stream Marcel Kramer voelt niets voor een interview. Hij zegt toe vragen per mail te beantwoorden, maar laat vervolgens wekenlang niets meer van zich horen. Wel verwijst hij bij ons eerste contact naar het interview in de podcast Studio Energie. ‘Daar heb ik alles wel gezegd,’ meent Kramer.

‘Het zijn wrange tijden,’ zegt hij in die podcastuitzending van 15 maart. ‘Het is buitengewoon triest. Voor de mensen die er nu middenin zitten, maar ook voor diegenen die al die tijd dachten met de pijpleidingen iets positiefs bij te dragen.’ Kramer blijft erbij dat ‘we op zichzelf staand toen goede dingen hebben gedaan.’ Toch stelt hij zichzelf de laatste weken met de kennis van nu de vraag: ‘Hadden we dit moeten zien aankomen?’ Het antwoord laat hij in het midden.

De auteurs van dit artikel maken deel uit van The Investigative Desk, een onafhankelijk platform van onderzoeksjournalisten. 

Deze productie kwam tot stand met hulp van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. 

Met dank aan Elena Bogdan-de Pater.