‘Wie mot’n gewoon de kroan dicht draai’n’, riep de Oost-Groningse communistenleider Fré Meis in de jaren zeventig regelmatig over het Groninger gasveld. Hij vond dat zijn provincie door de beleidsmakers in Den Haag stelselmatig werd bestolen. Zo’n roep klinkt nu in heel Europa steeds luider over de Russische gaskraan: het dichtdraaien ervan zou een harde sanctie zijn om Poetins oorlogsdaden in Oekraïne te bestraffen.

Een Russische gaskraan staat er niet in Nederland. Wel huisvest Amsterdam het kloppend hart van één van Gazproms omstreden pijplijnen, TurkStream. Die gasleiding omzeilt Oekraïne en brengt Russisch gas naar Turkije, waarna het de netwerken van Bulgarije, Servië, Kroatië en Hongarije in kan. En TurkStream heeft hier meer dan alleen een brievenbus: een kantoor waar ruim honderd medewerkers ervoor zorgen dat het Russisch gas – en dus ook het geld – blijft stromen.

Naast juristen, finance-medewerkers en ingenieurs, verantwoordelijk voor het onderhoud van de pijplijn, bevindt zich in een glimmend kantoorpand boven de Coolblue-winkel aan de Gustav Mahlerlaan een controlekamer. Daar zit 24 uur per dag, zeven dagen per week een internationaal team naar schermen met cijfers en grafieken te kijken. Deze medewerkers houden in de gaten hoeveel gas onder welke druk door twee pijpleidingen over de bodem van de Zwarte Zee van Rusland naar Turkije gepompt wordt.

Het Zuidaskantoor van de pijplijn, die destijds nog South Stream heette, werd in 2013 feestelijk geopend door Alexei Miller, een vriend van Poetin die in 2001 door hem werd aangesteld als directeur van Gazprom. Inmiddels is Miller door de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk gesanctioneerd.

Al voor die opening had de pijplijn door de Zwarte Zee een Nederlands tintje. Zij aan zij met Miller stond namelijk Marcel Kramer, die in 2010 afzwaaide als directeur van de Nederlandse Gasunie om TurkStream te gaan leiden.

Eiland in de EU

Met Kramer aan het roer had Gasunie een belang van 9 procent genomen in Nord Stream 1, ​​een eerder aangelegde pijplijn die Russisch aardgas door de Oostzee naar Duitsland vervoert. Het bracht hem in persoonlijk contact met Poetin. 

In 2010 stond Kramer in de supermarkt toen hij werd gebeld door de persoonlijk assistent van de Russische president. Of hij naar Rotterdam Airport kon komen, want daar stond een vliegtuig naar Moskou klaar. ‘Bij aankomst werd ik direct naar de datsja van Poetin gereden,’ blikt Kramer terug in het boek Gronings Goud.

In de aanwezigheid van de Russische pers bedankte Poetin Kramer voor zijn inspanningen voor Nord Stream 1. Daarna vraagt Poetin hem of hij topman wil worden van het concern dat het nieuwste record-project van Gazprom moet gaan bouwen: South Stream. Kramer moet met zijn uitgebreide netwerk de banden met Europa warm houden.

Destijds zou South Stream nog rechtstreeks van Rusland naar de Europese Unie leiden: niet naar Turkije, maar naar Bulgarije. Ook bezat Gazprom bij de oprichting slechts de helft van de aandelen, de andere helft was in handen van Europese bedrijven.

Het bedrijf zegt zelf gezocht te hebben naar een locatie die aantrekkelijk was voor werknemers, en die ‘neutraal’ was, dus niet in de achtertuin van een van de aandeelhouders lag. Oorspronkelijk zou dat het Zwitserse Zug worden, waar ook het kantoor van Nord Stream 1 gevestigd is. 

Maar het Italiaanse energiebedrijf Eni stapte in South Stream, en dat bedrijf heeft – net als veel andere Italiaanse bedrijven, zoals Fiat – een voorkeur voor Nederland. Niet voor niets heeft Eni zelf ook een groot deel van de bedrijfsstructuur via de Zuidas geregeld. 

Zodoende nam de voorloper van TurkStream met een bont gezelschap van onder meer Russen, Duitsers, Italianen, Fransen en Nederlanders zijn intrek in een vijf verdiepingen tellend kantoor in de UNStudio-toren op de Amsterdamse Zuidas.

Leve TurkStream

De annexatie van de Krim zorgde voor een kink in de kabel. In Europa groeide het verzet tegen de toenemende afhankelijkheid van Russisch gas, dat onder Poetin steeds vaker als politiek drukmiddel werd ingezet. Met South Stream zou Rusland de gasvolumes die nu door Oekraïne naar West-Europa stroomden deels kunnen omleiden.

Daarom besloot de EU de pijplijn in wording, waar Gazprom tot dan toe al 4,7 miljard dollar in had geïnvesteerd, te binden aan strengere competitieregels. Gazprom zou niet tegelijk eigenaar en enig gebruiker van de pijplijn mogen zijn. 

De reactie uit Rusland was even bruusk als verrassend. Het plan om de pijplijn naar EU-lidstaat Bulgarije te leiden ging de prullenbak in. In plaats daarvan maakte de pijplijn een knik naar Turkije. South Stream was dood, leve TurkStream. 

In een folder prees TurkStream de pijplijn in 2017 nog aan als ‘een brug tussen oost en west’

Gazprom kocht eind 2014 zijn Europese aandeelhouders uit. Kramer werd als CEO opgevolgd door de Rus Oleg Aksyutin, die sinds donderdag ook op een sanctielijst van het Verenigd Koninkrijk staat. Het hoofdkantoor bleef in Nederland. De bv had de licenties om 1,5 miljard euro aan leidingdelen en technische ondersteuning aan te leveren. Aksyutin pleitte er in een persoonlijke brief aan minister Lilianne Ploumen voor dat de licenties ook zouden gelden voor TurkStream.

Dat het hoofdkantoor en de controlekamer in Amsterdam bleven, daar maakte Gazprom nooit een geheim van. In een folder prees TurkStream de pijplijn in 2017 nog aan als ‘een brug tussen oost en west’. Ook schreef het dat de ‘dagelijkse exploitatie van de TurkStream offshore pijplijn zal worden bestuurd vanaf een centrale controlekamer in Amsterdam, Nederland’. Door digitale verbindingen zijn alle metingen aan de pijplijn op afstand te volgen.

Op zijn LinkedIn-pagina prees het bedrijf tussen 2018 en eind 2021 meermaals vacatures aan in zijn ‘Amsterdam HQ’. Enkele daarvan beschrijven specifieke functies in de ‘Central Control Room in Amsterdam’. 

‘Fundamenteel voor het operationele gedeelte’

George Verberg, van 1988 tot 2004 topman van de Gasunie, reageert verrast op het nieuws dat de controlekamer van TurkStream in Amsterdam zit. Volgens hem betreft het een essentiële schakel in de distributie van gas. ‘In een controlekamer wordt ervoor gezorgd dat wat er volgens de leveringscontracten doorheen moet, ook erdoorheen komt.’

‘Als wordt geconstateerd dat de pijplijn vol zit voor die dag, moeten er in de controlekamer maatregelen worden genomen, zodat de afnemers op de juiste volgorde worden bediend,’ vervolgt Verberg. ‘Een controlekamer is fundamenteel voor het operationele gedeelte van een pijplijn. Vergelijk het met de chauffeur van een dienstauto, die moet zorgen dat zijn lading op juiste moment aanwezig is. Of wanneer er een file of opstopping is, zo snel mogelijk via de juiste omleiding.’

Uit de folder uit 2017 blijkt dat TurkStream naast de centrale controlekamer ook ‘een volledig-functioneel centrum zal oprichten op een nabije locatie om het over te nemen in het geval van onvoorziene problemen’. In een milieueffectrapport uit datzelfde jaar stelt het bedrijf dat ‘de CCR (Central Control Room) en BUCR (Back-Up Control Room) in Amsterdam’ gevestigd zijn.

‘Een reserveploeg de klok rond betalen was te duur, dus koos TurkStream een locatie in de buurt’

De back-up van de controlekamer is volgens een oud-medewerker, die inzage had in de technische plannen, in het naburige Amstelveen gevestigd. ‘Een reserveploeg de klok rond betalen was te duur, dus kozen ze een locatie in de buurt.’ Zo zou de ploeg uit de reguliere controlekamer bij een calamiteit in een taxi kunnen stappen om in Amstelveen het werk op te pakken. TurkStream beaamt dat er voor calamiteiten een tweede controlekamer is, maar wil de locatie niet bevestigen.

‘Pijpleidingbedrijven hebben doorgaans twee controlekamers,’ bevestigt George Verberg. Het ligt volgens hem voor de hand de back-up verder weg van de normale controlekamer te plaatsen. ‘Toen we begin jaren negentig het gebouw van de Gasunie in Groningen bouwden, kwam de controlekamer in een atoombunker. Wanneer je rekening houdt met een atoomaanval, is het niet handig de back-up in Haren te zetten.’ Het dorp Haren ligt pal naast de stad Groningen, net als Amstelveen en Amsterdam. 

De back-uplocatie van TurkStream is dus niet kernbombestendig. Anderzijds snapt Verberg de keuze voor een locatie dichtbij wel, gezien de kans op een stroomstoring. ‘Van wat ik begrijp uit de kranten is het elektriciteitsgrid van Amsterdam zwaar belast en bestaat de mogelijkheid van stroomstoringen. Dat je dan de crew snel bij de back-up wil hebben is logisch.’

TurkStream zegt desgevraagd voor de besturing van de leiding niet afhankelijk te zijn van de controlekamer. ‘In Amsterdam monitoren we de gas flow. Daar kunnen de mensen zien of alles nog naar behoren loopt of dat er redenen zijn om in te grijpen, vanuit een veiligheidsperspectief.’ Het fysieke sturen van de gasstroom gebeurt bij de aanlandingen in Rusland en Turkije.

Het is dus de vraag of er op de Zuidas een ‘rode knop’ zit waarmee de gasleiding uitgeschakeld kan worden. Hoe dan ook zijn het hoofdkantoor en de centrale controlekamer cruciaal voor het functioneren van TurkStream en de doorvoer van Russisch gas naar Zuid-en Midden-Europa. En daarmee is het Zuidaskantoor een plek met geopolitieke betekenis.

Bedreiging voor Oekraïne

‘TurkStream vormt een bedreiging voor zowel de veiligheid als de energiezekerheid van Oekraïne,’ zegt Joeri Vitrenko tegen ons. De CEO van het Oekraïense staatsgasbedrijf Naftogaz hamerde in Europa de afgelopen jaren steeds weer op het gevaar van de uitbreiding van de Russische gasinfrastructuur voor Oost-Europa. ‘Juist omdat TurkStream als Russisch-Turkse pijplijn niet onder Europees recht valt, hebben we de nadruk meer op Nord Stream 2 gelegd. Maar dat maakt de dreiging van TurkStream er niet minder om.’

Dat Rusland de gasinfrastructuur van Oekraïne nodig had om de voor Rusland zo belangrijke West-Europese markt te bereiken, beschermde het land altijd in zekere mate tegen Russisch militair ingrijpen, legt Vitrenko uit. ‘Bij een inval was het risico te groot dat ze leidingen zouden beschadigen waardoor het gas de Westerse afnemers niet meer kon bereiken. Dat zou Rusland financieel hard raken.’

Door TurkStream en NordStream 1 werd Gazprom een stuk minder afhankelijk van Oekraïne. Dat effect is nu al zichtbaar. De gasexport via Nord Stream 1 zit aan het maximale volume. De export via TurkStream neemt sinds de pijplijn operationeel is ieder jaar toe. Intussen transporteert Gazprom via Oekraïne nauwelijks meer dan wat het contractueel verplicht is. 

Zo profiteert Gazprom van de torenhoge gasprijzen die het zelf mede heeft veroorzaakt. Die inkomsten gaan naar het Kremlin en daarmee naar de oorlogskas. ‘Samen met president Zelensky hebben we Europa daarom opgeroepen sancties in te voeren om de inkomsten die Gazprom aan de gasexport verdient te bevriezen,’ zegt Vitrenko. ‘We gaan Europa nu ook vragen de Russische inkomsten uit de doorvoer van gas te sanctioneren.’

Geen taboes

Gezien de rol die Nederland en hier gevestigde gasbedrijven spelen in de distributie van gas over het Europese continent, ligt het voor de hand dat er druk wordt uitgeoefend op Den Haag om de doorvoer aan banden te leggen. Ook de controlekamer in Amsterdam komt dan in het vizier.

Maar dat Nederland in z’n eentje zou besluiten om aan TurkStream te gaan morrelen, ziet Verberg niet gebeuren. ‘Dan schiet je Europese en NAVO-bondgenoten in de voet. Dat gas gaat ook naar Turkije en landen in Zuid-Europa. Die gasimport afsluiten, doe je niet zomaar, daar moeten de bondgenoten het wel mee eens zijn. De pijpleidingen naar Noord- en Midden-Europa zien we ook niet graag zomaar dichtgedraaid.’

Eenzijdig ingrijpen is juridisch ook onhaalbaar, zegt Martha Roggenkamp, hoogleraar energierecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Europa heeft een geliberaliseerde gasmarkt, waarin marktpartijen zelf bepalen bij wie ze gas inkopen.’ De staatsgasbedrijven in EU-lidstaten Hongarije en Kroatië bijvoorbeeld hebben leveringscontracten met Gazprom.

Bij een gastekort staat het belang van de kleine consument in de Europese regelgeving voorop. Landen moeten elkaar juist ondersteunen bij energietekorten, in plaats van die voor elkaar te veroorzaken. ‘Nederland noch Brussel kan daar aan voorbijgaan, dat gaat in tegen het solidariteitsbeginsel van de energie-unie die we met elkaar vormen. Die landen hebben dat gas hard nodig, zodat hun inwoners hun huis kunnen verwarmen.’

Voorlopig staat Oekraïne dus voor een dichte deur. Olie en gas blijven wat de Duitse bondskanselier Olaf Scholz betreft gevrijwaard van sancties. ‘Het zou Europa in een economische crisis storten,’ zei hij woensdag nog in reactie op de herhaalde Oekraïense oproep. ‘Honderdduizenden banen zouden op de tocht komen te staan en hele industrieën tot de rand van de afgrond brengen.’

Ook Nederland wil niet aan het gas zitten, zei premier Mark Rutte diezelfde dag tegen de Tweede Kamer. Als het in Brussel over sancties gaat, ‘dan zeggen wij op gas: pas op; dat kan niet zomaar’. Gevraagd naar sancties op Russisch olie en gas en het weren van Russische schepen uit havens stelt hij ‘niets taboe’ te verklaren. ‘Het lijkt mij dat van deze drie de olie het laagsthangend fruit is.’

Potdicht

Op de Zuidas gaat het werk gewoon door. TurkStream zegt niet niet te willen speculeren over eventuele sancties. ‘Onze verantwoordelijkheid is om aardgas naar Turkije te brengen. Daar zijn miljoenen huishoudens en industrieën van afhankelijk en die verantwoordelijkheid nemen wij serieus.’

Verder houdt de Gazpromdochter de luiken dicht. ‘Overdag zie je niks,’ vertelt een oud-medewerker. ‘Maar ’s avonds zie je van buitenaf van die grote schermen met grafieken.’ De forenzen die ’s avonds over het perron van station Amsterdam Zuid lopen, zouden die zomaar kunnen zien. Nu blijven de rolgordijnen aan de Zuidas strak gesloten. 

Met medewerking van Olivia den Hollander.

Waarom duikt Nederland steevast op in Russische gasprojecten zoals TurkStream? Dat onderzoeken The Investigative Desk en Follow the Money in het vervolg op dit verhaal.