Eind 2011 bracht de gemeente Utrechtse Heuvelrug een werkbezoek aan de marinierskazerne in Doorn. Op de agenda stond een gevoelig onderwerp: de voorgenomen verhuizing van de kazerne van het Korps Mariniers van Doorn naar Vlissingen. Uit het gespreksverslag van dit werkbezoek blijkt dat de gemeente op basis van gesprekken met ‘vertegenwoordigers van het Korps Mariniers, ministerie van Defensie en politieke partijen’ op 25 november 2011 een factsheet had samengesteld. Dat is gedeeld met de leden van de Tweede Kamer (via de Vaste commissie voor Defensie), zo blijkt uit het memo.

De inhoud van dit factsheet is zowel interessant als brisant, omdat hierin feilloos de risico’s in kaart zijn gebracht die nu, zeven jaar later, de verhuizing van de marinierskazerne naar Vlissingen op losse schroeven zetten. Saillant detail: de gemeente maakte dit factsheet nota bene op verzoek van Tweede Kamerleden.

Vandaag, maandag 5 november, debatteert de Tweede Kamer over de ‘stand van zaken’ inzake de verhuizing van de mariniers naar Vlissingen. We publiceren integraal zowel het memo als het bijgevoegde factsheet, waarin de bezwaren en risico’s op een rij zijn gezet die in 2011 al bekend waren in politiek Den Haag. Dit zijn de belangrijkste conclusies:

1. Het besluit stond al vast voordat het formeel genomen werd

Te lezen is dat ‘de aanpassingen in het bestemmingsplan op verzoek van Defensie zijn aangevraagd en door de gemeenteraad gehonoreerd.’ Tot eenzelfde conclusie kwam Follow the Money eerder in een reconstructie. Want hoewel minister Hillen van Defensie altijd heeft volgehouden dat de gemeente pas na het besluit om te verhuizen toestemming verleende voor aanpassingen, was dit niet het geval. De gemeenteraad had op 30 mei toestemming gegeven en er waren geen bezwaren wat betreft de marinierskazerne: het bestemmingsplan trad hiermee 6 weken na publicatie – op 28 augustus – in werking. Desondanks maakte minister Hillen op 31 augustus 2011 bekend dat de marinierskazerne in Doorn op de lijst stond van mogelijk te sluiten kazernes.

In het memo beklaagt de gemeente zich over afspraken die door de minister niet worden nagekomen. Want waar minister Hillen op 17 november zei dat er opnieuw zou worden gekeken naar de toekomstbestendigheid van Doorn, werd dit in het algemeen overleg in de Tweede Kamer van 22 november ontkend. Er zou volgens de minister helemaal geen sprake zijn van een vergelijking tussen Vlissingen en Doorn. Deze constatering van de minister leidde bij de gemeente tot ‘verbijstering en ongenoegen’.

2. Negeren financiële risico’s

In een nieuwe marinierskazerne zou rekening moeten worden gehouden met ‘boordplaatsers’ (binnenslapers) en ‘walplaatsers’ (thuisslapers). Hoe kleiner deze verhouding (en hoe minder bedjes), hoe lager de exploitatiekosten. Vlissingen liet in 2011 al weten de oplossing voor deze kosten te zien in een zogeheten ‘PPS-constructie of particulier initiatief’. Dat houdt in dat de overheid zich niet bemoeit met de inhoud, maar alleen met het einddoel. De marktpartijen zouden dit einddoel vervolgens naar eigen inzicht mogen uitvoeren en invullen.

In de factsheet waarschuwde de gemeente ervoor dat ‘dit niet zozeer vanuit ruimtebehoefte’ gebeurt, maar ‘om het noodzakelijke investeringsbedrag van een nieuwe locatie te verlagen. Dat lijkt weinig zinvol omdat een dergelijke oplossing wel de investering verlaagt, maar tegelijkertijd de exploitatiekosten onevenredig verhoogt. Op de langere termijn is dit een exploitatierisico.’
Dat dit inderdaad een groot risico was waarmee rekening gehouden moest worden, wist ook de Tweede Kamer. In antwoord op Kamervragen liet minister Hillen in december 2012 weten dat ‘de meeste risico’s beheersbaar zijn, met uitzondering van die m.b.t. de ontwikkeling van de verhouding tussen boord- en walplaatsers. Dit financiële risico kan Defensie niet of nauwelijks beïnvloeden, maar slechts monitoren’.

3. ‘Gratis grond’ blijkt peperduur

Een van de argumenten om te kiezen voor een verhuizing naar Vlissingen, was de toezegging van de provincie Zeeland dat de grond ‘gratis en bouwrijp’ zou worden geleverd. Deze belofte zou de kosten voor de hele nieuwe kazerne flink drukken.

Zeven jaar later blijkt dat het niet goed beantwoorden van deze vraag de belastingbetaler 160 miljoen euro heeft gekost

Toch wordt in dit memo opgemerkt dat de kosten wel heel laag worden ingeschat. Hoewel in een eerder stadium de kosten van de verhuizing naar Vlissingen werden geraamd op in totaal 250 miljoen euro, sprak Defensie eind 2011 van 150 miljoen euro. ‘Deze aanzienlijke verlaging verontrust ons enigszins,’ aldus de gemeente, ‘omdat er geen transparantie is in de doorberekening terwijl de voorkeur van de minister voor Zeeland ons genoegzaam bekend is’. De gemeente vroeg zich af: ‘Zijn de kosten van de grondverwerving en bouwrijp maken wel mee begrepen?’

Zeven jaar later blijkt dat het niet goed beantwoorden van deze vraag de belastingbetaler 160 miljoen euro heeft gekost. Zoals is gebleken uit interne documenten in handen van Follow the Money, moest het ministerie van Defensie grond bijkopen. De beloofde 70 hectare bleken er namelijk maar 60 te zijn omdat de grond wel ‘was bekeken maar niet opgemeten’. In 2014 kraakte de toenmalige Commandant der Strijdkrachten, Tom Middendorp, enkele harde noten over de ‘verkeerde inschattingen’. Het is nog niet bekend wie de kosten zal dragen voor de sanering van de vervuilde grond waarop de marinierskazerne in Vlissingen moet komen.

4. Infanteristen horen aan zee

De gemeente zette vraagtekens bij het adagium dat ‘mariniers aan zee horen’. Het betreft namelijk infanteristen. Wat hen onderscheidt van bijvoorbeeld het Korps Commandotroepen, is dat zij kunnen worden ingezet op de grens van zee en land. ‘Mariniers horen niet noodzakelijkerwijs bij de kust, het zijn zeesoldaten met een duidelijke taak op het land. De trainingsprogramma’s zijn dienovereenkomstig. De amfibische training gebeurt nu op Texel of in het buitenland, in de nabijheid van de grote amfibische schepen en met een eenvoudige toegang tot de open zee. De infanteristische training vergt het grootste deel van de opleidingstijd.’ Met name dat laatste maakt ook de bereikbaarheid van trainingsfaciliteiten belangrijk.

5. Trainingsfaciliteiten

Een van de bezwaren is dat een kazerne in Vlissingen ervoor zorgt dat mariniers alsnog op en neer moeten reizen naar trainingslocaties in het midden van het land, om de infanterietrainingen te kunnen draaien. Ook is er slechts beperkt oefenterrein beschikbaar om met voertuigen en helikopters te trainen, zoals nu (relatief dichtbij) mogelijk is in Oirschot, Budel of Ede. Wederom een bezwaar waarop politiek Den Haag eind 2011 al is gewezen: ‘Vlissingen heeft geen oefenterreinen in de omgeving, de dichtstbijzijnde oefenterreinen liggen op 85 respectievelijk 135 km afstand. Hiervoor is niet alleen transportsteun nodig, ook gaat 2x 2 uur aan trainingstijd verloren aan reistijd en daarnaast wordt flexibiliteit door aanvraag- en toewijzing procedures teniet gedaan.’ Deze hogere kosten vormen tevens een extra exploitatierisico.

6. Sociale aspecten

Eind 2011 werd gewaarschuwd dat elke marinier bij een verhuizing naar Vlissingen ‘gedwongen wordt een keuze te maken voor een van de locaties. Bij overplaatsing staat hij voor een enorme reistijd of alsnog boordplaatser (binnenslaper, red.) worden. Dit heeft een enorme impact op de marinier en zijn gezin, waarvan de gezinsleden wellicht een lokale betrekking/baan c.q. een sociaal leven hebben opgebouwd. Vele mariniers in Doorn hebben geen behoefte om te verhuizen naar Vlissingen. (...) De vraag of men wel bereid is bij de mariniers eenheden te willen blijven leeft met name in de leeftijdsklasse van 35-45 jaar, waarbij dus sprake is van verlies van ervaren kaderleden en een verlies van geïnvesteerde training van 12 jaar of meer. Tenslotte wordt vanuit de mariniers de vrees uitgesproken dat met een dergelijke spreiding aan standplaatsen de aantrekkelijkheid van het korps zal inboeten, waardoor wervingskracht zal afnemen.’

Politieke belangen overrulen professionaliteit

Uit de memo’s blijkt dat zowel inhoudelijke bezwaren vanaf de werkvloer als valide vragen zijn genegeerd. Niet alleen door minister Hillen, ook door Tweede Kamerleden. Er zijn vragen gesteld en rondetafelgesprekken gehouden, maar onder de streep hebben de volksvertegenwoordigers willens en wetens ingestemd met een verhuizing waarvan de financiële risico’s mogelijk onbeheersbaar waren en waarbij, bovenal, te makkelijk over de professionele en sociale zorgen is heengestapt.

Deze houding van de Tweede Kamer is een constante in het dossier Vlissingen. Ook al is de Tweede Kamer – zij het vertrouwelijk – geïnformeerd over de verkeerde inschattingen, de stijgende kosten en de 160 miljoen euro kostende ‘gratis grond’, toch doet zij tijdens Kamerdebatten of haar neus bloed. Hiermee zitten de Kamerleden in het zelfde schuitje als staatssecretaris Visser, wat de vraag opwerpt in hoeverre zij hun controlerende taak uitvoeren.

Tegelijkertijd etaleert het memo het onvermogen van de ambtelijke en politieke top van Defensie om militaire professionele kennis maximaal te benutten en zodoende goed afgewogen besluiten te kunnen nemen. Defensie is een uitvoerende organisatie en gaat vanzelfsprekend met een politiek besluit aan de slag. Waar het momenteel spaak loopt in de organisatie, is de transparantie in dit besluitvormingsproces. Of het nu gaat om een missie of om een kazerne: professionele adviezen vanuit de militaire organisatie moeten duidelijk maken wat de gevolgen zijn van een politiek besluit. Het moet niet zo zijn dat het politieke besluit bepalend is voor het inhoudelijke professionele inzicht.

Windvaantje

De professionele inhoud waait echter wel degelijk mee met de politiek. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de juichende woorden van toenmalig korpscommandant Richard Oppelaar in een column. In het tweede kwartaal van 2012 enthousiasmeerde hij de mariniers voor de aanstaande verhuizing in QPO, het magazine van het Korps Mariniers. Want in Vlissingen is, aldus Oppelaar, tenminste ‘voldoende ruimte voor amfibische oefeningen’ en ‘hierdoor zijn wij beter in staat om onze Corps-business te beoefenen en trainen.’ Deze woorden staan in schril contrast met de professionele bezwaren en kanttekeningen die enkele maanden eerder vanuit het Korps Mariniers waren aangedragen. Dit werpt de vraag op, of de marinetop zichzelf niet te snel dienstbaar heeft gemaakt aan het politieke besluit en het militaire doel (namelijk een toekomstbestendige marinierskazerne) uit het oog is verloren.

Niemand wil dat militairen politiseren, maar nu ontstaat het risico dat Defensie meewaait met de politieke wind

Het dossier Vlissingen is symptomatisch voor twee onderliggende problemen bij zowel de politiek als Defensie. Enerzijds staat de Tweede Kamer toe dat politieke (partij)belangen prevaleren boven inhoudelijke, professionele bezwaren. Hierdoor is het mogelijk dat een minister zijn voorkeur – zelfs bij gebrek aan inhoudelijke onderbouwing – relatief makkelijk door de Kamer kan drukken. Anderzijds staat Defensie het (vooral zichzelf) niet toe dat inhoudelijke, professionele bezwaren worden geuit over reeds genomen of nog lopende politieke besluiten. Zeker: niemand zit erop te wachten dat militairen politiseren, maar wanneer te strikt wordt vastgehouden aan de uitvoering van eenmaal voorgenomen plannen, ontstaat het risico dat Defensie meewaait met de politieke wind. Dit terwijl de organisatie (en met name de werkvloer) is gebaat bij een goed onderbouwde, inhoudelijke professionele kijk op zaken die niet afhangt van de politiek, maar van kennis en ervaring.