‘Ik hoop dat ik me genuanceerd uitdruk,’ zegt Jeffrey Sonnenfeld, hoogleraar aan de Yale-universiteit in de Verenigde Staten. ‘De nieuwe verklaring van Heineken is cynisch, oneerlijk en dom, net als al hun eerdere communicatie over hun activiteiten in Rusland.’

Sonnenfeld, oprichter van het Chief Executive Leadership Institute dat is verbonden aan Yale University, doelt op de verklaring en een lijst van negentien vragen en antwoorden die Heineken op 6 maart op zijn eigen website publiceerde. Het bedrijf legt hierin uit waarom het ondanks de inval van Oekraïne nog niet weg is uit Rusland, en er vorig jaar tientallen nieuwe producten introduceerde.

‘Heineken was mijn favoriete bier, maar de huidige directie laat zich leiden door hebzucht en lafheid,’ zegt hij. ‘Daarmee hebben ze de reputatie van het bedrijf verkwanseld.’

In de verklaring erkent Heineken eerder een verkeerde voorstelling van zaken te hebben gegeven

Sonnenfeld – Follow the Money spreekt hem via Zoom – houdt met zijn team een database bij waarin buitenlandse bedrijven met activiteiten in Rusland een beoordeling krijgen voor hun respons op de invasie van Oekraïne.

Nadat Follow the Money eind februari onthulde dat Heineken nog volop actief was op de Russische markt, en er vorig jaar grootschalig investeerde, zakte het brouwerijconcern in de database van de hoogste categorie (A voor ‘withdrawal’) naar D (‘buying time’). Bedrijven die doorgaan alsof er helemaal niks is gebeurd (business as usual) krijgen een ‘F’.

In de verklaring van 6 maart erkent Heineken eerder een verkeerde voorstelling van zaken te hebben gegeven. De dochteronderneming in Rusland is niet volledig afgescheiden van het moederbedrijf, zoals Heineken eerder claimde. En het hoofdkantoor had wel degelijk toestemming gegeven voor de introductie van nieuwe varianten van het merk Amstel op de Russische markt. 

Nu beargumenteert Heineken dat het geen keus had: na het wegvallen van de merken Heineken, Guinness en Miller zou de Russische dochteronderneming failliet zijn gegaan zonder nieuwe producten. Een faillissement zou kunnen leiden tot nationalisatie van het bedrijf door de Russische autoriteiten, en mogelijk ook tot strafrechtelijke vervolging van het management in Rusland.

Heineken op de website: ‘Twee dagen na onze aankondiging dat we het merk Heineken terugtrokken, ontvingen we brieven van lokale autoriteiten die waarschuwden voor vervolging als dit besluit zou leiden tot de opschorting of sluiting van onze Russische activiteiten [..] We hebben deze risico’s als significant ingeschat en doen dat nog steeds.’

De Russische dochteronderneming ontving die waarschuwingen volgens de eigen verklaring meer dan een jaar geleden, op 11 maart 2022. Zeventien dagen daarna kondigde de brouwer aan helemaal weg te gaan uit Rusland, maar in de eigen communicatie vermeldt de bierbrouwer niet of die aankondiging tot nieuwe waarschuwingen heeft geleid. Op een vraag van Follow the Money naar een eventuele reactie van de autoriteiten geeft de bierbrouwer geen antwoord.

‘Dat het wegvallen van enkele merken meteen tot faillissement zou leiden, lijkt me overdreven’

In de verklaring schrijft Heineken over die periode: ‘Tegelijkertijd ging er wetgeving door het Russische parlement om de regering de bevoegdheid te geven buitenlandse bedrijven die vertrokken of stopten te nationaliseren. [..] Naast het feit dat we geen strafrechtelijke actie tegen onze werknemers willen riskeren, denken we niet dat de Russische staat of de mensen die er het dichtstbij staan, het beste met onze mensen voor hebben. Het voelt voor ons ook ongemakkelijk dat de Russische staat zou profiteren van gedwongen toe-eigening van belangrijke bedrijfsmiddelen. Dus besloten we dat we er alles aan moesten doen om nationalisatie te voorkomen en zo snel mogelijk te vertrekken.’

Paniek

‘Het klopt dat je in Rusland als directeur van een bedrijf dat met opzet failliet gaat, persoonlijk aansprakelijk kunt worden gesteld,’ zegt Lodewijk Schlingemann, oprichter van het juridisch advieskantoor Juralink in Moskou. ‘Maar dat het wegvallen van enkele merken bij zo’n grote brouwer meteen tot een faillissement zou leiden lijkt me nogal overdreven.’

‘Je moet deze zaak in een breder perspectief plaatsen,’ zegt de jurist, die al meer dan twintig jaar in Rusland woont en westerse bedrijven die daar actief zijn van advies voorziet. Sinds een jaar adviseert Schlingemann ook bedrijven bij hun aftocht uit Rusland.

‘De wereld draait niet alleen om Heineken,’ zegt hij. ‘In maart vorig jaar waren er duizenden bedrijven die hun vertrek aankondigden. Uit paniek stuurde de Russische overheid brieven naar directies. Zo van: “Jongens, denk erom, we houden je aansprakelijk als je failliet gaat of personeel niet meer uitbetaalt.” Ze probeerden die bedrijven op andere gedachten te brengen, maar hebben daar nooit vervolg aan gegeven.’

Hoe beoordeelt Schlingemann het risico op strafrechtelijke vervolging of nationalisatie, dat volgens Heineken ook nu nog ‘significant’ is? ‘Het staat ze vrij om die waarschuwing nog altijd serieus te nemen, zoals er ook mensen zijn die de Scientology-kerk en Jehova-getuigen serieus nemen. Ik vind het een flauwekulverhaal, om heel eerlijk te zijn.’

En zelfs als een faillissement daadwerkelijk zou dreigen, dan kan Heineken goed beargumenteren dat zijn Russische dochter niet opzettelijk bankroet is gegaan, maar door overmacht, zegt advocaat Heleen over de Linden, sanctiedeskundige bij Rechta Advocatuur in Amsterdam. ‘Ik vind dat dreigende faillissement een heel zwak argument. Ik ken geen enkel bedrijf waar dit is gebeurd.’

Yvo Amar van BenninkAmar Advocaten in Amsterdam, eveneens sanctie-expert, deelt die scepsis. ‘Ik heb de verhalen wel gehoord dat het Russische openbaar ministerie bedrijven waarschuwt dat ze salarissen en belasting moeten doorbetalen. Maar of dat nu de werkelijke grondslag is voor Heineken om door te gaan, dat betwijfel ik.’

Afstotingskosten

Geen van de vier experts die Follow the Money raadpleegde, kent voorbeelden van managers die zijn vervolgd voor het opzettelijk veroorzaken van een faillissement of voorbeelden van bedrijven die gedwongen zijn genationaliseerd. 

Er is, voor zover Follow the Money kon nagaan, slechts één geval bekend van nationalisatie: Renault. Maar bij die Franse automaker, meerderheidsaandeelhouder van Avtovaz (het bedrijf achter Lada), ging het niet om gedwongen onteigening, zegt het bedrijf zelf: Renault maakte in Rusland ‘een verantwoordelijke keuze voor de 45.000 personeelsleden.’

Die operatie kostte het bedrijf ruim 2 miljard euro, met als resultaat dat de autofabrikant er in mei 2022 daadwerkelijk was vertrokken. Ter vergelijking: Heineken verwacht naar eigen zeggen 300 miljoen te moeten afschrijven bij het afstoten van het Russische dochterbedrijf. 

Nationalisatie van westerse bedrijven is volgens Schlingemann wel ter sprake gekomen. ‘Er is wetgeving aangekondigd die gedwongen nationalisatie mogelijk maakt, maar die is niet doorgezet en zou alleen gelden voor bedrijven in strategische sectoren,’ zegt Schlingemann. ‘Russen zijn dol op alcohol, maar ik denk toch niet dat Heineken als strategisch geldt.’

Volgens de jurist klopt de claim van Heineken dat regels rondom vertrek van bedrijven sinds de invasie meermaals zijn veranderd. 

Schlingemann: ‘In september is er een commissie aangesteld die toestemming moet geven voor elke aandelentransactie bij een bedrijf uit een zogenoemde “onvriendelijke staat”. Die commissie gaat zeer grondig te werk en krijgt duizenden aanvragen. Ze kunnen de werkdruk niet aan en het duurt in veel gevallen zeker zes maanden voordat je toestemming krijgt voor verkoop. Doel van de commissie is de uittocht van westerse bedrijven te voorkomen of te vertragen.’

Toch vindt Schlingemann het argument dat Heineken daardoor nog steeds niet weg is uit Rusland ‘vergezocht’. ‘Veel van mijn klanten willen hun bedrijf verkopen, maar niemand zegt dat dat niet kan vanwege veranderende regelgeving. Als Heineken het echt gewild had, hadden ze hun bedrijf ruim voor de instelling van die nieuwe commissie kunnen verkopen. Veel bedrijven zijn wel op tijd vertrokken.’

Schlingemann is ook kritisch over Heinekens claim dat het ‘zoals iedereen weet, heel moeilijk is om een verlieslijdend bedrijf te verkopen’. Hij zegt te spreken uit ervaring: ‘Er zijn nog genoeg Russen met voldoende geld die niet op westerse sanctielijsten staan. Je ziet eveneens dat er steeds meer koopjesjagers actief zijn, ook uit zogeheten bevriende landen als China en India. Je kunt een bedrijf dat verlies lijdt prima van de hand doen. Je krijgt er alleen minder geld voor.’

Onderdeel van oorlogsmachine

Hoogleraar Sonnenfeld van Yale: ‘Dus Heineken is bang dat Poetin zou profiteren van nationalisering van zijn Russische dochteronderneming? Waarom denken ze bij Heineken dat ze zo bijzonder of kwetsbaar zijn? Er is in een jaar tijd geen enkele manager gearresteerd in Rusland, laat staan vervolgd en toch zijn veel bedrijven succesvol vertrokken.’

‘Waar Poetin echt van profiteert,’ zegt Sonnenfeld, ‘is dat Heineken onderdeel is van zijn oorlogsmachine door daar nog altijd aanwezig te zijn. Het bedrijf laat zien dat het achter hem staat.’ 

Westerse bedrijven zaten daar niet voor niets, stelt de hoogleraar. ‘Hun kennis, vaardigheden en de kracht van hun merken voegen veel waarde toe aan de economie. Dat levert Rusland geld op. Laat Poetin zelf maar bier brouwen, dan zullen we zien hoe waardevol dat bedrijf voor hem is zonder steun van Heineken.’