De Europese Unie bestelde inmiddels 460 miljoen vaccins bij Moderna. Lidstaten betalen per dosis 22,50 dollar; dat betekent dat er meer dan 10 miljard dollar van de Europese Unie naar Moderna gaat. SOMO, een onafhankelijk kenniscentrum over multinationals, schat op basis van berekeningen van aandelenanalisten Moderna’s marge op 44 procent. Dat is een extreem hoge marge: het zou betekenen dat Moderna alleen al aan de EU 4,4 miljard dollar verdient.

De winstmakerij gaat waarschijnlijk nog wel even door. Zo zijn mogelijk herhalingsprikken of boosters nodig. Recent bevestigde de Europese Commissie de optie om nog eens 150 miljoen doses bij Moderna te kopen, met het oog op die herhalingsprikken.

Wat betreft de prijs is Moderna met zijn 22,50 dollar per dosis de Ferrari onder de vaccins. De Belgische staatssecretaris Eva De Bleeker onthulde in een tweet de prijzen van de vaccins. Pfizer vraagt EU-landen circa 15,50 euro per prik. AstraZeneca, dat geen winst zegt te willen maken op zijn vaccins, vraagt 1,78 euro per prik, nog geen tiende van Moderna’s prijs. Net als Pfizer heeft Moderna erop gehint de prijzen fors te laten stijgen als het ergste van de coronacrisis voorbij is, maar er nog wel herhalingsprikken nodig zijn.

Fiscale invalshoek

Dat de Europese Commissie het geld rechtstreeks overmaakt naar het Zwitserse Basel, blijkt net als de bovengenoemde prijzen uit het contract tussen de Commissie en de farmaceut, dat via de Italiaanse omroep Rai uitlekt. 

Moderna hoeft in Basel geen jaarverslagen te publiceren

Dat contract lekte in april uit. Naar aanleiding daarvan is wel geschreven over de prijzen van de vaccins, maar niet eerder is ernaar gekeken vanuit een fiscale invalshoek, zoals SOMO nu heeft gedaan. Brussel blijkt het contract te hebben gesloten met Moderna Switzerland GmbH. De miljarden maakt Brussel over naar een bankrekening in Zürich, blijkt verder uit het contract, bij de lokale vestiging van Bank of America (zie p. 22 van het contract).

Uit het onderzoek van SOMO blijkt dat Moderna Switzerland GmbH pas in juni vorig jaar is opgericht en een vennootschap is zonder enige economische activiteit – een typische brievenbus-bv. Zwitserland staat vijfde op de index van belastingparadijzen van het Tax Justice Network, een onafhankelijke fiscale waakhond, en derde op de index van ‘geheimhoudingsjurisdicties’ vanwege de gebrekkige transparantie. Moderna hoeft geen jaarverslagen te publiceren in Basel.

Het officiële hoofdkantoor van Moderna zit in Cambridge, in de staat Massachusetts, maar uit SOMO’s onderzoek blijkt dat het officieus in de Amerikaanse staat Delaware is gevestigd. Daar heeft Moderna zijn patenten ondergebracht. Het geld dat Moderna in de vorm van royalty’s van dochterondernemingen ontvangt, is in die staat onbelast. Ook hoeven bedrijven in Delaware geen jaarverslagen te publiceren, dus het blijft schimmig hoe de geldstromen lopen en hoeveel geld het belastingvrij kan wegsluizen.

Grootaandeelhouder Moderna: ‘agressieve belastingplanning’ is onwenselijk

Moderna laat wel vaccins produceren in Zwitserland, maar heeft dat uitbesteed aan een onderaannemer in een ander kanton. Dat laatste is van belang omdat elk Zwitsers kanton zijn eigen belastingregels hanteert. Basel kent de voordeligste belastingtarieven van Zwitserland, met een vennootschapsbelasting van 13 procent. Effectief kunnen de tarieven door vrijstellingen nog lager uitvallen, tot wel 7,8 procent. Het is bovendien mogelijk dat grote bedrijven afspraken maken met de fiscus over welk deel van de winst belasting wordt betaald, via een zogenoemde tax ruling.

Dat de brievenbus-bv uitgerekend in Basel is neergezet, lijkt te passen in een strategie om, zoals dat in fiscaal jargon heet, ‘op agressieve wijze’ de belasting te ontwijken. Dergelijke kunstgrepen zijn typerend voor de farmaceutische industrie, zo bleek uit eerder onderzoek van Oxfam Novib. In mei beschreef Follow the Money hoe Pfizer in Nederland jarenlang een ‘cv-constructie’ gebruikte om op grote schaal belasting te kunnen ontwijken.

De Europese Commissie laat Follow the Money weten dat bij de aanschaf van vaccins alle aanbestedingsregels ‘nauwgezet’ zijn gevolgd, en dat Moderna daaraan voldeed. Moderna reageerde niet op vragen van Follow the Money. Ook SOMO ontving geen reactie van het bedrijf, ondanks herhaalde verzoeken. 

Baillie Gifford, een Britse vermogensbeheerder die 11,3 procent van de aandelen Moderna bezit en daarmee een van de grootste aandeelhouders is, stelt op zijn website dat het agressieve belastingplanning onwenselijk vindt. Op de vraag of het hierover in gesprek is met Moderna, wil Baillie Gifford geen commentaar geven, zo laat het Follow the Money weten.

Gabriel Zucman, een vooraanstaand wetenschapper op het gebied van belastingontwijking en -ontduiking, vindt dat Moderna opheldering moet geven. Zucman is directeur van de in 2020 opgerichte denktank EU Tax Observatory, die de Europese Unie moet gaan adviseren over het bestrijden van belastingontwijking door multinationals. 

‘Er kunnen legitieme redenen zijn voor de oprichting van Moderna Switzerland GmbH, maar als dat zo is, dan moeten deze redenen duidelijk en transparant worden uitgelegd,’ schrijft Zucman in een reactie aan Follow the Money. ‘De beste manier van handelen zou zijn dat Moderna de cijfers van Moderna Switzerland GmbH publiceert, inclusief gemaakte winsten, betaalde belastingen, en het aantal werknemers. Het publiek zou bewijs moeten kunnen zien dat Moderna Switzerland GmbH echte economische substantie heeft en niet hoofdzakelijk wordt gebruikt voor belastingontwijking.’

Negen keer zoveel waard

Moderna is een relatief jong bedrijf. Het bestaat sinds 2010 en is mede opgezet door de Canadese celbioloog Derrick Rossi, een pionier in het onderzoek naar mRNA. Dat is een techniek waarbij het vaccin zorgt dat het lichaam een specifiek eiwit aanmaakt, eentje dat een virus ook produceert; zodoende wordt het immuunsysteem getraind om dat virus te herkennen en zich ertegen te wapenen. Met deze techniek bleek razendsnel een vaccin tegen corona te maken: twee dagen nadat de genetische code van SARS-CoV-19 bekend was, had Moderna al een ontwerp klaar.

Tot 2021 had Moderna nog geen enkel product op de markt, maar was wel zoekende naar allerhande vaccins. De meest spectaculaire daaronder zijn die tegen het Zika-virus en hiv. 

Het productloze bedrijf haalde 600 miljoen dollar op en werd gewaardeerd op 7,5 miljard dollar

Winst maakte het bedrijf tot 2020 niet, maar armlastig was het allerminst. In 2018 maakte Moderna een beursgang. Terwijl een deel van de marktvorsers sceptisch sprak over een hype-aandeel, verdrongen investeerders elkaar om de boot niet te missen. Het productloze bedrijf haalde 600 miljoen dollar op en werd gewaardeerd op 7,5 miljard dollar. Dankzij het coronavaccin zijn de aandelen inmiddels negen keer zoveel waard en is de waardering van het bedrijf gestegen naar 85 miljard dollar. Vier medewerkers van het eerste uur zijn miljardair. Oprichter Rossi niet – hij is al sinds 2011 bij het bedrijf weg.

Uit het jaarverslag over 2020 blijkt dat Moderna bulkt van het geld. Voor de ontwikkeling van het vaccin heeft het geld ontvangen van de VS en andere landen (het jaarverslag specificeert niet welke). Al sinds 2016 ontvangt Moderna subsidies van met name de Amerikaanse overheid, nadat het zich toelegde op een remedie tegen Zika, maar toen de ernst van corona duidelijk werd, steeg die overheidsfinanciering flink. Inmiddels heeft Moderna 6 miljard dollar aan subsidie ontvangen.

Het vaak door farmaceuten gebruikte argument dat woekerwinsten nodig zijn om de kosten voor onderzoek en ontwikkeling terug te verdienen, gaat hier niet op. Moderna’s jaarverslag meldt: ‘In 2020 zijn we leveringsovereenkomsten aangegaan met de Amerikaanse regering en verschillende overheidsinstanties buiten de Verenigde Staten voor de levering van mRNA-1273, ons COVID-19-vaccin, en hebben we vooruitbetalingen ontvangen van 2,92 miljard dollar, waarvan 82,1 miljoen dollar is aangemerkt als productverkoop.’ Aan onderzoek en ontwikkeling besteedde het in 2020 naar eigen zeggen 1,37 miljard dollar, tegen 496 miljoen dollar in 2019.

Nog voor de pandemie officieel een feit was, stroomde het geld al binnen. Dat begon in januari 2020, toen de ngo CEPI Moderna negen ton dollar subsidie gaf om een vaccin tegen corona te ontwikkelen. De voorwaarde van CEPI was dat Moderna het arme landen tegen een redelijke prijs beschikbaar zou stellen. Die negen ton lijkt weinig, gezien de overige bedragen, maar was in dat stadium van groot belang om Moderna te motiveren hiernaar te kijken, schrijft SOMO in haar onderzoek. Inmiddels heeft het bedrijf wel toezeggingen gedaan om aan arme landen vaccins tegen een relatief lage prijs beschikbaar te stellen, maar zal die belofte pas in de toekomst inlossen. Moderna heeft tot op heden hoofdzakelijk vaccins aan rijke landen verkocht.

Moderna heeft meer geld op de financiële markten uitstaan dan het in farmaceutische activiteiten steekt

Het bedrijf maakte gebruik van alle aandacht door nieuwe aandelen uit te geven, zo blijkt uit datzelfde jaarverslag. ‘Daarnaast hebben we in 2020 in totaal 1,85 miljard dollar opgehaald via twee openbare aandelenuitgiftes. Op 31 december 2020 hadden we 5,25 miljard dollar aan cash, cash-equivalenten en investeringen.’

Cash-equivalenten zijn waardepapieren, aandelen bijvoorbeeld, die makkelijk en snel zijn te verkopen – zo snel dat je vrijwel direct over het geld kan beschikken, mocht dat nodig zijn. Moderna stak die 5,25 miljard dollar vooral in Amerikaanse staatsobligaties en in bedrijfsobligaties. In 2019 was dit nog 1,26 miljard. Ook al opmerkelijk, omdat Moderna toen nog helemaal geen product had.

Nu leveren staatsobligaties tegenwoordig niet veel op, maar cynisch is het wel: hierdoor ontvangt Moderna rente (betaald van belastinggeld), op de staatsobligaties die ze met subsidies (betaald met belastinggeld) heeft verworven.

Geen productontwikkeling, maar vermogensbeheer

Opvallend hieraan is verder dat Moderna meer geld heeft uitstaan op de financiële markten dan het in farmaceutische activiteiten steekt. Dat past in een trend, blijkens eerder onderzoek van SOMO: ook niet-financiële bedrijven gaan steeds meer op vermogensbeheerders lijken, door – in plaats van in hun producten te investeren – grote hoeveelheden cash aan te houden en die op peil houden of laten groeien door te beleggen. Daarin past ook de agressieve belastingplanning waaraan veel farmabedrijven zich schuldig maken.

‘Niemand twijfelt eraan dat de vaccins belangrijk zijn voor rijke landen om uit de lange lockdowns te komen,’ concludeert onderzoeker Vincent Kiezebrink van SOMO. ‘Maar: de ontwikkeling was zwaar gesubsidieerd, de prijzen zijn extreem hoog wat leidt tot enorme winsten voor aandeelhouders, en de winst die Moderna maakt, lijkt te verdwijnen in belastingparadijzen Delaware en Zwitserland. De economische onrechtvaardigheid dat belastingbetalers de ontwikkeling van een product financieren, om het vervolgens met een flinke marge terug te moeten kopen, is voelbaar.’

De aanbestedingsregels van de Europese Unie zouden moeten worden aangepast, vindt Kiezebrink. ‘Brussel zou niet zulke enorme bedragen moeten betalen aan dochterbedrijven in belastingparadijzen die geen of weinig economische activiteit vertonen. De EU en haar lidstaten moeten ervoor zorgen dat het beleid inzake overheidsopdrachten wordt afgestemd op hun inspanningen om belastingontwijking aan te pakken.’

Met dank aan Petra Blum, journalist te Keulen, voor aanvullende verslaggeving. Het onderzoek van SOMO is vanaf vandaag hier te vinden: Moderna’s free ride.