Niet veel mensen kunnen zo opgeruimd zeggen dat ‘het grote sterven’ van soorten allang begonnen is als Johan Vollenbroek. Voor iemand die zich al decennia bezighoudt met de abominabele staat van de natuur (‘we bungelen onderaan in bijna elk lijstje, ik schaam me om een Nederlander te zijn’), lijkt Vollenbroek geenszins terneergeslagen. Hij legt met zichtbaar plezier uit hoe hij de macht de voet dwars zet, bijvoorbeeld wanneer hij met zijn club van juristen een streep zet door mestvergisters of biomassacentrales aanvecht.

Vollenbroek (1949) werd bekend als de man die Nederland op slot zette. Hij won in 2019 met zijn milieuadviesbureau MOB en twee andere kleine milieuorganisaties bij de Raad van State een zaak tegen de Nederlandse staat: de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) voldeed niet aan de Europese milieuwetgeving. Huizenbouw, wegverbredingen: alle stikstofuitstotende projecten werden stilgelegd. De ‘stikstofcrisis’ was geboren.

Al tijdens zijn carrière als milieuadviseur bij Royal Haskoning, en later toen hij met zijn adviesbureau landen die tot de EU wilden toetreden adviseerde over milieuwetgeving, begon hem duidelijk te worden dat Nederland afstevende op een ’ecologisch faillissement’. ‘Die Oost-Europese landen, daar zat wel schwung in, die hebben grote milieuwinst geboekt, maar Nederland bleef hangen.’

In zijn studietijd – hij deed scheikunde in Utrecht – schreven clubgenoten van atletiekvereniging ’t Haasje in het clubblad over de rappe langeafstandsloper: ‘Zoals een auto rijdt op benzine, loopt Johan Vollenbroek op tarwekiemen.’ 

Dat tarwekiem-aura is hij – geitenwollensokken in sandalen, ligfiets op de gang – niet helemaal kwijtgeraakt. Maar ondertussen discussieert hij wel met zakelijk en ambtelijk Nederland over onze stikstofproblemen, zoals met de topambtenaren die het explosieve rapport voor de formatie schreven waarin zij de benodigde krimp van de veestapel tussen de 17 en 30 procent schatten.

‘We moeten beseffen dat ons stikstofprobleem grotendeels een probleem is van een uit zijn krachten gegroeide vee-industrie. In de olie- en kolenindustrie kregen we met onze procedures grip op de stikstofuitstoot, daar hebben we grote successen geboekt. Maar ondertussen werd ons steeds duidelijker dat de natuur wordt aangetast door de intensieve veehouderij, door de uitstoot van ammoniak – uit mest dus. Nu dreigt er een stikstofinfarct dat wegenbouw en woningbouw op slot zal zetten. Wij gaan door met procederen totdat er een goede oplossing is. Dan ligt de Nederlandse economie maar op zijn gat, die is nu door die veehouderij gegijzeld.’

Als we het mestoverschot terugdringen, kunnen we dan weer huizen bouwen?

‘Sinds we in 2019 bij de Raad van State de stikstofzaak wonnen is er heel weinig gebeurd. Rutte voerde die “rotmaatregel” van 100 kilometer per uur door, maar aan de ammoniakemissie van mest uit de landbouw gebeurde nagenoeg niets. Onlangs bleek ook nog eens dat we in Nederland per hoofd van de bevolking het meest bijdragen aan ontbossing in tropische gebieden van alle EU-landen. Doordat we zo veel soja importeren. Wat van die soja niet wordt omgezet in melk en vlees verdwijnt in de stront en in de lucht. 

‘Laatst had we een overleg met mensen van de Rabobank. Ze staken het verhaal af dat ook de regering al decennia ophangt: met technische oplossingen kun je de stikstofuitstoot van al die stallen en mest wel verminderen. Ze wilden graag dat we een project rond de Nieuwkoopse Plassen zouden gedogen. Daarin zouden boeren in milieuvriendelijke stallen investeren om vervolgens de daarbij vrijgekomen stikstofruimte te verleasen aan de industrie. Ik zei: laat maar zien, een stal die maar 3 kilo stikstof per koe per jaar uitstoot. Daarop hadden ze geen antwoord, want die technische oplossingen bestaan niet. Het CBS kwam op basis van metingen tot de conclusie dat die emissiearme stallen niet minder en soms zelfs meer ammoniak uitstoten dan traditionele stallen.’

 Het is wel bizar dat jullie min of meer bepalen wat qua stikstofbelasting wel en niet door kan gaan?

‘Ja, dat zou niet onze taak moeten zijn, maar het bevoegde gezag laat het gruwelijk afweten. Mensen die met hun bouw- en infrastructurele projecten vastlopen, weten ons allemaal wel te vinden. Vorig jaar hadden we een gedeputeerde uit Groningen op bezoek. Hij zei: we kunnen anderhalf miljard euro aan investeringen doen en die zijn hier hard nodig. Maar we hebben geen stikstofruimte, kun jij ons helpen? Ook het bedrijfsleven klopt bij ons aan: we willen iets heel milieuvriendelijks doen, kun je dat gedogen? 

Dat moet wel een machtig gevoel geven.

‘Het is verschrikkelijk dat we als Nederland hierin verzeild zijn geraakt, grotendeels als gevolg van de snoeiharde lobby van de agrarische sector. Het is nu buigen of barsten, want er gebeurt niks. Hoelang speelt het probleem van de ammoniakemissie van de veehouderij nu al? Minister Veerman zei tien jaar geleden dat we veel te veel vee hadden, minister Brinkhorst zei dat vijftien jaar daarvoor al, en minister Braks daarvoor ook.’

‘In de politiek wordt nu veel gesproken over “macht en tegenmacht”. Wij nemen gewoon onze verantwoordelijkheid. Wij gaan projecten als die rond de Nieuwkoopse Plassen niet “gedogen”. Als het kabinet niets doet, blijft ons geen andere keuze dan te procederen. Het lijkt alsof Ingrid Thijssen, de nieuwe voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW, als enige van de ernst van de zaak doordrongen is. Zij zei laatst in Het Parool: willen we investeren, dan is stikstof het probleem. Niet de staatsschuld.’

Wat zeggen die mensen van de Rabobank dan na zo’n meeting?

‘Ze zeiden dat ze het een “confronterend maar verhelderend” gesprek vonden. Ik vind ondertussen dat de nadruk leggen op technische oplossingen, zoals de Rabobank dat doet, boeren valse hoop geeft. Alleen met minder vee blijf je binnen de grenzen van wat de natuur aankan.’ 

Jullie spanden de zaak tegen de Programmatische Aanpak Stikstof aan met twee kleine organisaties, de Vereniging Leefmilieu en de Stichting Werkgroep Behoud de Peel. Waarom ontbraken juist de grote milieuclubs?

‘In 2015, toen de PAS werd aangekondigd, zeiden die grote milieuorganisaties dat ze die Aanpak wel een kans wilden geven. Natuurmonumenten wilde niet meedelen in de kosten van een procedure, en Natuur en Milieu was zelfs hartstikke enthousiast over de PAS.’

‘Wat een waardeloze club, dacht ik toen, dat je een regeling steunt die zo dramatisch voor de natuur uit kan pakken. Op dat moment was al gebleken dat in Nederland driekwart van de beschermde soorten en habitattypen een slechte staat van instandhouding hadden. De ambities van de PAS waren veel te laag om daar iets aan te doen. Er bleek wel circa 100 miljoen euro gereserveerd te zijn om te investeren in natuur, dat geld ging deels naar die natuurorganisaties. Daarvan wordt onder andere dat veelal nutteloze afplaggen betaald.’

Hoe gaat het verder met dat stikstofinfarct? U voorziet dat Nederland verder op slot gaat.

‘Het is nu al vrij ernstig natuurlijk. Kijk maar naar de verbreding van de Rijnbrug van de A15 bij Rhenen, die werd door Rijkswaterstaat alweer stilgelegd, nog voor ook maar iemand iets had geroepen over stikstofuitstoot. Zo wankel zijn projecten nu. 

‘Ook Lelystad Airport zit in de problemen: om de benodigde natuurvergunning te krijgen, willen ze hun stikstofuitstoot compenseren met een overschot aan stikstofrechten op Schiphol. Maar de commissie voor de milieueffectrapportage concludeerde dat die ruimte niet bestaat. Nu moet Lelystad op een andere manier aan die stikstofruimte komen, bijvoorbeeld door boeren uit te kopen. 

‘Maar ook het klimaat gaat een harde grens opleveren. De veenweidegebieden, waar we de grondwaterstand veel te veel verlagen ten behoeve van de veehouderij, stoten jaarlijks dezelfde hoeveelheid CO₂ uit als drie miljoen auto’s. Vee houden in die gebieden kan dus economisch niet uit: bedrijven met een hoge uitstoot moeten binnenkort een CO₂-heffing betalen en in die gebieden loopt CO₂ gewoon de grond uit. En dat allemaal om een paar duizend boerenbedrijven te behouden. De hele vee-industrie is voor Nederland een peperdure hobby geworden waar economisch gezien veel geld bij moet.’

De link tussen de mest van de veehouderij en de Nederlandse waterkwaliteit wordt nog niet veel gelegd, zien wij. 

‘In Duitsland worden al wel boetes uitgedeeld en wordt er dus veel gedaan tegen het uitspoelen van meststoffen naar het grond- en oppervlaktewater. Terwijl het hier nog erger is: we hangen qua waterkwaliteit helemaal onderaan in het rijtje van Europese landen en op sommige plekken gaat de kwaliteit zelfs achteruit. Maar ik voorzie dat ook dit probleem binnenkort tot een climax komt, ik verwacht volgend jaar. Carola Schouten heeft al aangekondigd dat we vanwege de alarmerende waterkwaliteit niet meer onze uitzonderingspositie kunnen behouden waarin we per hectare meer mest mogen uitrijden dan andere Europese landen, de zogenoemde “derogatie”. Daar hoeven wij ons niet meer tegenaan te bemoeien, alle seinen staan al op rood.’

Hoe passen jullie de juridische methode toe om de veehouderij aan banden te leggen?

‘De grootschalige veehouderij wordt op dit moment mede in stand gehouden door mestvergistende bedrijven, die onder de noemer van ‘verwerking’ ervoor moeten zorgen dat de schadelijke stoffen van ons mestoverschot niet in het milieu komen terwijl we het veebestand niet hoeven te verkleinen. Een tijd lang las je er overal ronkende verhalen over: mest zou het “zwarte goud” zijn en met het “groene gas” uit die vergisters zouden we in de helft van onze gasbehoefte kunnen voorzien. Maar ze werken niet: het bleek al gauw dat de mest al zo lang in de put ligt voor te gisten dat er daarna maar weinig methaan uitkomt voor dat “groene gas”. Dus moest er van alles bij, zoals mais, suikerbieten, zelfs afval. Daarom proberen wij deze vergisters de voet dwars te zetten: zodat ze de stront aan de achterkant niet kwijt kunnen, om het onparlementair te zeggen. 

‘We hebben er een aantal kunnen voorkomen: een in Kootstertille bijvoorbeeld is definitief van de baan, net als in Groenlo en Varsseveld. We vechten ze aan van alle kanten: via de omgevingsvergunning, de lozingsvergunning, de natuurvergunning. Soms wordt een project dan op voorhand al onaantrekkelijk. Veel bedrijven die investeren in vergisters komen af op de gigantische subsidiestroom en weten er verder niet veel vanaf. Daar zitten echt louche bedrijven tussen. Ook die bedrijven melden zich hier af en toe: of we alsjeblieft hun vergister níet willen aanvechten. Ik geef dan een welgemeend advies aan zo’n bedrijf: ga er niet mee door, dit gaat je heel veel geld kosten. Zo zijn vorig jaar alle vergunningen van de in Groenlo geplande megamestvergister (600.000 ton per jaar) van de Duitse mestverwerkingsfabriek RMS door de rechter vernietigd. Dat was echt een dreun omdat RMS al voor een flink bedrag stikstofemissieruimte had gekocht. De zaak is nu overgedaan aan Windvision, dat geen ervaring heeft met mestvergisting maar wel met postbusfirma’s en kennelijk ook subsidie ruikt.’ 

Toch is het nieuwe mestbeleid van minister Schouten voornamelijk gericht op dit soort mestverwerking.

‘Dat klopt en daar gaat het ook op vastlopen. Laat ik het zo zeggen, wij gaan daar niet in mee. De provincie Noord- Brabant zoekt bijvoorbeeld op dit moment zes locaties om mestvergisters te bouwen. Samen met de werkgroep Behoud de Peel en de Brabantse Milieufederatie gaan we daar natuurlijk dwars voor liggen.’

Hoe is jullie verhouding met het ministerie van LNV?

‘Goed, we vergaderen deze week weer met de stikstofbaas van het departement. We hebben natuurlijk gigantisch aan de noodrem gehangen, maar er moet ook een oplossing komen. Wij horen dan dat het ministerie ook wel ziet dat het vastloopt. Als je het Carola Schouten op de vrouw af vraagt, denk ik dat ook zij zal inzien dat we een onhoudbaar overschot van meststoffen hebben dat met mestvergisting niet op te lossen is. Maar zij krijgt geen enkele ruimte om iets te doen. Het gedwongen opkopen van grote uitstoters, de piekbelasters, is onbespreekbaar voor Mark Rutte. Ik spreek geregeld mensen van ministeries die weten hoe het opgelost moet worden: met minder dieren en extensiever. Maar dan moet je ingrijpen in de markt en daarover is Rutte duidelijk: de markt moet het juist zelf oplossen. De markt kan dit niet oplossen, niet zonder duidelijke grenzen. Toen ik dit in het Catshuis tegen Rutte zei, zei hij het letterlijk: Nee, ingrijpen ga ik niet doen, dan ga ik veel te veel stemmen verliezen aan FvD.’ 

Wat moeten we dan, met die veehouderij?

‘De maatschappelijke kosten van de veehouderij –  natuurschade en gezondheidsrisico’s – zijn groter dan de economische opbrengsten. Dat kan ook anders. We moeten toe naar een soort landbouw waarvoor je geen voer van elders nodig hebt, maar je vee alleen voedt op wat hier groeit. Dat betekent automatisch dat we veel minder dieren zullen kunnen voeden. De overheid zal veel boeren moeten uitkopen, om die grond deels weer voor een lage prijs te verpachten. Met schaalgrootte is in principe niets mis, er kunnen dan best grote bedrijven blijven bestaan, maar die krijgen veel meer ruimte per dier en die ruimte gaan we anders inrichten. Met bloem- en kruidenrijk grasland, bijvoorbeeld, en met de koeien veel buiten.’

U heeft met de agro-industrie wel te maken met formidabele tegenkrachten. Daar zit een groot belang om de huidige omvang van de veestapel in stand te houden.

 ‘Ja, maar we hebben de stikstofuitspraak van de hoogste rechters in de achterzak, daar kunnen we wat mee. En ik merk dat het gesprek over de landbouw verandert. Vorig jaar hadden de boeren met hun protesten op het Malieveld het podium, dat is nu wel drastisch veranderd.’

Wat staat er volgens u in het huidige systeem op het spel?

‘Het gaat uiteindelijk om de vraag: wat voor land willen we nalaten? Is dat een land met verpunkte natuurgebieden met alleen bramen en wat grassen omdat de biodiversiteit is verdwenen? Onlangs stelden Nederlandse ecologen een rapport op voor de formatie. Daarin staat het: er moet 75 procent minder stikstof uitgestoten worden – niet in vijftien jaar maar in tien jaar. En zelfs dan kunnen we nog niet alle soorten redden die we binnen Natura 2000 wilden redden. 

‘Zolang we de stikstofkraan uit de landbouw niet dichtdraaien, heeft het bovendien nauwelijks zin om natuur te herstellen – waaraan we nu miljarden uitgeven – enkele uitzonderingen daargelaten, zoals verbeteren van het grondwaterpeil. Zo worden grote delen van heide afgeplagd, in de hoop dat de paarse heide het wint van brandnetels en bramen. Maar daarmee halen ze ook belangrijke mineralen weg, terwijl de stikstof erop blijft regenen. Dat levert juist achteruitgang van die gebieden op. Weggegooid geld dus. Maar dat ecologenrapport speelt hopelijk niet alleen in de formatie een rol, het gaat ook juridisch opspelen. Demissionair minister Schouten vaart op de aanname dat het wel goed komt als de stikstofdepositie maar niet toeneemt. Dit rapport haalt die stelling onderuit. Al in 1992 spraken we in de Habitatrichtlijn af: we moeten een goede instandhouding van de natuur bereiken. Nu, 28 jaar later, neemt de overbelasting nog steeds toe. De natuur boert alleen maar achteruit.’