Een breedgeschouderde man met een hoekige bril ging tegenover de commissie zitten. Binnen de Belastingdienst stond hij bekend als een echte macher – en als een fraudejager die zijn ambtenaren ruim baan gaf om de grenzen van de handhaving op te zoeken.

Hans Blokpoel, de voormalig directeur van de Belastingdienst, was op 16 november vorig jaar naar de Kamer geroepen om openheid van zaken te geven over zijn eigen rol in de toeslagenaffaire. Hij verklaarde op flinke afstand te staan van de fraudejacht, kende geen details en zou zelfs gewaarschuwd hebben voor de harde aanpak. Zo heeft hij bij de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag vooral getracht zijn straatje schoon te vegen, blijkt uit onderzoek van Follow the Money.

Aan de waarachtigheid van Blokpoels verklaring – afgelegd onder ede – wordt flink getwijfeld, zeggen bronnen rond de commissie en binnen de Belastingdienst tegen FTM. Want vergelijk je zijn verhoor met dat van andere hoofdrolspelers en met allerlei ambtelijke stukken die eerder openbaar zijn gemaakt, dan doemt een ander beeld van de oud-directeur op.

Waarom moesten de goedwillende ouders lijden onder de vermeend ‘foute’ ouders? Wat wist Blokpoel van deze aanpak en de gevolgen ervan?

Wie besloot tot het stopzetten van toeslagen zonder dat daar een gedegen verdenking aan ten grondslag lag – beleid dat aanhield tot medio 2016? Waarom moesten de goedwillende ouders lijden onder de vermeend ‘foute’ ouders? Wat wist Blokpoel van deze aanpak en de gevolgen ervan voor ouders? Het verhoor van de voormalig topambtenaar moest dit duidelijk maken. Hoe heeft Blokpoel in de periode 2013-2017 leiding gegeven aan het beruchte Combiteam Aanpak Facilitators (CAF)?

Het CAF werd in 2013 opgericht om frauderende gastouderbureaus en andere kinderopvanginstellingen aan te pakken. Maar al snel richtte het CAF zich ook op vele duizenden ouders, wier toeslag werd stopgezet zonder voorafgaand onderzoek of gegronde verdenking. Vervolgens moesten ouders excessief veel bewijsstukken aanleveren. Hadden ze een foutje gemaakt of ontbrak er een stuk, dan moesten zij alle ontvangen toeslag terugbetalen: het zero tolerance-beleid.

Was Blokpoel slechts de ‘huisbaas’ van het fraudeteam?

Toen commissielid Renske Leijten (SP) vroeg naar zijn verantwoordelijkheid, typeerde Blokpoel zichzelf als ‘huisbaas’ van het CAF. Met die formulering suggereerde hij op flinke afstand van de dagelijkse praktijk te hebben gestaan. Details van onderzoeken zei hij niet te kennen. Of het CAF adviezen gaf over de aanpak van individuele ouders en kinderopvanginstellingen, zei hij niet te weten. Ook opdrachten van het CAF aan de afdeling Toeslagen om uitbetaling aan ouders te schorsen, waren hem niet bekend, verklaarde hij.

Wat het CAF deed, werd vastgelegd in zogeheten ‘weekverslagen’, waarvan er een aantal zijn opgedoken bij de commissie en in documenten die zijn verstrekt in het kader van Wob-verzoeken. In deze verslagen worden individuele zaken, de hardvochtige bejegening van ouders en het stopzetten van toeslagen gedetailleerd besproken.

Dit is wat Blokpoel er tegen de commissie over zei:

Leijten: ‘Voor wie waren die weekverslagen dan precies?’
Blokpoel: ‘In ieder geval niet voor mij.’
Leijten: ‘Niet voor u? Ook niet van u?’
Blokpoel: ‘Nee.’
Leijten: ‘U was de huisbaas van het CAF-team. Wie maakte dan weekverslagen over de CAF-werkzaamheden voor wie, denkt u?’
Blokpoel: ‘Ik heb daar geen beeld bij.’

Kortom, Blokpoel zei dat de weekverslagen niet voor hem bedoeld waren, en stelde niet te weten voor wie ze dan wel bestemd waren. De ‘huisbaas’ had weinig zicht op wat zich in zijn pand afspeelde.

Oud-collega’s spreken Blokpoel tegen

Die uitspraken staan op gespannen voet met zowel de verklaring die voormalig directeur-generaal van de Belastingdienst, Peter Veld, bij de Ondervragingscommissie aflegde, als met die van de directeur Toeslagen, Gerard Blankestijn. Veld was de hoogste baas van de Belastingdienst, en stond één tree hoger in de ambtelijke hiërarchie dan Blokpoel.

Veld zei dat Blokpoel niet de ‘huisbaas’ was, maar de ‘trekker’ van het CAF-team – heel iets anders, dus. Veld bleef op de hoogte van het CAF via het Management Team Fraudebestrijding, waarvan ook Blokpoel deel uitmaakte. Dat team was nu juist ingesteld om de top van de Belastingdienst te informeren over de voortgang van het CAF, zei Blankestijn tijdens zijn verhoor. ‘Het doel [ervan was] vooral ook om in dit MT [Fraudebestrijding, red.] de ervaringen uit het CAF te delen.’

Vervolgens wilde commissielid Attje Kuiken (PvdA) van Blankestijn weten daarin wat de rol van Blokpoel was: ‘De heer Blokpoel koppelde ook terug uit het CAF naar het MT Fraude? Is dat correct?’ Waarop Blankestijn antwoordde: ‘Ja, er werden weekberichten gedeeld. Er werden ervaringen gedeeld. Dat klopt.’

Dat Blokpoel als direct verantwoordelijke voor het CAF stelde dat de stukken volledig langs hem heen gingen, is weinig geloofwaardig

Blankestijn sprak Blokpoel dus tegen: laatstgenoemde kende de weekverslagen wel degelijk, aangezien die periodiek met Peter Veld werden besproken in het MT Fraude. En dat is ook vanzelfsprekend: lagere ambtenaren leggen zelden alleen mondeling verantwoording af aan leidinggevenden. Veld ontkende niet die weekverslagen te lezen. Sterker nog, hij verklaarde ‘geabonneerd’ te zijn op die verslagen.

De manier waarop Blokpoel zichzelf bij de Ondervragingscommissie distantieerde van het beleid, roept bij de afdeling Toeslagen flinke wrevel op. ‘We zijn pislink,’ laat een goed ingevoerde bron weten.

‘Alles dichtdraaien’ en ‘bewust de grenzen opzoeken’

Het stopzetten van toeslagen zonder onderzoek werd gedaan met kennis en instemming van Blokpoel.

In een niet eerder publiek gemaakte passage uit de notulen van het MT Fraude van 3 februari 2014, staat dat Veld en Blokpoel toen de mogelijkheid bespraken om toeslagen stop te zetten: ‘[X] geeft naar aanleiding van de casus kinderopvanginstelling aan dat een optie ook is de uitbetaling van toeslagen te schorsen. Hij vraagt Toeslagen om dit te bekijken.’ Ook in een eerder gewobd weekverslag van het CAF van 21 november 2014 staat: ‘In het MT Fraude is besproken dat ook reeds bij gerede twijfel de uitbetaling kan worden stopgezet.’

Daarnaast ontving de Ondervragingscommissie een e-mail van een ambtenaar van de Belastingdienst van 4 november 2013, waarin staat: ‘Blokpoel wil echt alles dichtdraaien, dus ook toeslagen, zelfs als die waarschijnlijk wel goed zijn. [..] Hij legt het voor aan Peter [Veld, red,], daaruit komt dan een lijn ook.’ Die beleidslijn is er gekomen: massaal stopzetten, ook bij ouders die niets verkeerd hebben gedaan.

‘Hoe moet ik dat citaat nou duiden?’ vroeg commissielid Tom van der Lee over dat ‘dichtdraaien’. Blokpoel: ‘Als iets wat ik in ieder geval niet gezegd kán hebben.’

Maar uit het MT Fraude van 3 februari 2014 en de andere openbaar gemaakte CAF-stukken blijkt juist dat Blokpoel er hard inging; hij zag er geen been in dat de 20 procent welwillende ouders zouden lijden onder de vermeende 80 procent ‘foute’ ouders. Het enige wat hij er die dag in het MT over zei, was: ‘Dit [de harde aanpak, red.] kan ongewenste gevolgen hebben voor de 20 procent goed.’

Aan de commissie verkocht de oud-directeur dit zinnetje als een waarschuwing die hij destijds uitsprak. Het was voor hem een ‘enorm belangrijk opletpunt’. ‘Kijk nou uit dat we niet het zoeken naar een malafide facilitator vereenzelvigen met het feit dat er dan met dat klantenpakket automatisch ook iets aan de hand is.’

Maar dat is nu juist wat er is gebeurd: het hele ‘klantenpakket’ werd aangemerkt als fraudeur.

‘CAF heeft als directe opdracht van de algemeen directeur belastingen [Blokpoel] om de grenzen van de behandeling daarin op te zoeken’

Wat de ‘ongewenste gevolgen’ daarvan konden zijn, liet Blokpoel onbesproken, blijkens de notulen van 3 februari 2014. Hij noemde de aanpak waarbij de goeden zouden lijden onder de ‘fouten’, een ‘dilemma’. Zo suggereerde hij dat er geen effectieve fraudebestrijding mogelijk is zonder ouders ten onrechte als fraudeur te bestempelen en hun toeslag stop te zetten.

Blokpoel pleitte niet voor een andere aanpak, integendeel. Iets verderop in diezelfde notulen staat: ‘Hans Blokpoel geeft aan dat tot nu toe handhavingsregie bij belastingen tijd kost. CAF is sneller en zoekt bewust de grenzen van onze mogelijkheden op.’ Een van de ‘actiepunten’ van dit MT ten aanzien van het 80/20-probleem was de vraag: ‘Hoe nemen we de politiek hierin mee?’

‘Bewust de grenzen opzoeken’ – dat is geen slip of the tongue. Het was staand beleid.

Want maanden later noteerde een ambtenaar in het weekverslag van 21 november 2014: ‘CAF heeft als directe opdracht van de algemeen directeur belastingen [Blokpoel, red.] om de grenzen van de behandeling daarin op te zoeken. Zelfs als zou uiteindelijk blijken ter zitting [bij de rechter, red.] dat we terug moeten in de behandeling is dat een aanvaardbaar risico.’ Hieruit blijkt dat Blokpoel zelf opdracht gaf de grenzen op te zoeken, met het risico ze te overschrijden, en af te wachten of de rechter de Belastingdienst zou terugfluiten. Dat is later inderdaad gebeurd, toen de Raad van State oordeelde dat het stopzetten van toeslagen onrechtmatig was.

Ook een jaar later was Blokpoel overtuigd van zijn beleid. In een e-mail van 8 november 2015 schreef de landelijk directeur Midden- en Kleinbedrijf: ‘Vorige week met Hans [Blokpoel, red.] ook verder de visie voor CAF besproken. Beeld van Hans: CAF blijft belangrijk bij het opzoeken van de randen.’

Kortom: Blokpoel heeft de harde lijn jarenlang gekoesterd en gevoed. En binnen de dienst werd die lijn als een succes gezien. Maar het ‘dichtdraaien’ van toeslagen was volgens hem iets wat hij ‘in ieder geval niet gezegd kán hebben’.

Geen ‘zicht’ op wat er bij Toeslagen gebeurde

Toen het CAF de ‘randen’ opzocht, gaf het de afdeling Toeslagen bijvoorbeeld opdracht om uitbetaling te schorsen, of bewijsstukken op te vragen bij ouders. Commissielid Leijten vroeg Blokpoel daarover: ‘U had als algemeen directeur van de Belastingdienst geen zicht op wat er bij Toeslagen gebeurde en nodig was?’

Blokpoel pretendeerde zo – onder ede – nooit verantwoordelijk te zijn geweest voor de afdeling Toeslagen

Blokpoel: ‘Nee, zoals ik zei: je hebt de Douane én de FIOD én Toeslagen én het fiscale deel. En ik was algemeen directeur van het fiscale deel.’

Hij pretendeerde hiermee – onder ede – nooit verantwoordelijk te zijn geweest voor de afdeling Toeslagen. Die uitspraak is eenvoudig te weerleggen: in juli 2015 werd Blokpoel na een reorganisatie benoemd tot chief operations officer en interim ‘directeur Belastingen en Toeslagen’. Vanaf februari 2016, het moment dat hij formeel aantrad, had hij niet alleen ‘zicht’ op wat er bij Toeslagen gebeurde: hij was er verantwoordelijk voor. Zijn secondant Blankestijn, de directeur Toeslagen, rapporteerde direct aan Blokpoel, verklaarde hij tegenover de commissie.

Blokpoel bleef niet heel lang directeur; eind 2016 vertrok hij bij de Belastingdienst. De reden van zijn vertrek is nooit bekend gemaakt, maar insiders gaan ervan uit dat die samenhangt met de mislukte reorganisatie van de Belastingdienst in 2016.

De Broedkamer-affaire

Kort na zijn vertrek kwam Blokpoel in opspraak in een affaire die laat zien dat hij vaker grenzen opzocht (en overschreed). Bij de Belastingdienst gaf hij sinds 2013 leiding aan een groot project, de ‘Broedkamer’. Daar werkten meer dan honderd IT-specialisten aan het samenbrengen van data van elf miljoen burgers en twee miljoen bedrijven om met destijds snel opkomende analysetechnieken (‘big data’) fouten en fraude sneller te kunnen opsporen.

Blokpoel en zijn team waren al te enthousiast aan het experimenteren geslagen. Ze hadden een aantal fundamentele privacy-waarborgen niet in acht genomen, zo onthulde tv-programma Zembla op 1 februari 2017. Gevoelige persoonsgegevens waren nauwelijks beveiligd, zodat medewerkers – inclusief externe consultants – er onbekommerd toegang toe hadden: een groot datalek.

Toen Zembla Blokpoel later vroeg of hij wist van het gebrek aan beveiliging, zei hij ‘geen herinnering’ te hebben aan het lek. Maar al in het voorjaar van 2015 werd de Belastingdienst gewaarschuwd voor het beveiligingslek, meldde Zembla op basis van documenten. De directie werd gemaand maatregelen te nemen teneinde te voldoen aan de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Maar daar gebeurde niets mee, constateerde de Auditdienst Rijk later in een onderzoek.

Medewerkers verklaarden dat Blokpoel zich gedroeg als een ‘Napoleon’, die geen pottenkijkers duldt en neerkijkt op medewerkers die zich met de ‘ouderwetse’ manier van controle bezighouden. Hij zou voorts niet gediend zijn van kritiek; medewerkers liepen soms ‘huilend’ vergaderingen uit.

Er is een opmerkelijke overeenkomst tussen de Broedkamer en het CAF, die beiden onder verantwoordelijkheid van Blokpoel stonden: het zijn alletwee ontspoorde clubs die niet alleen de wettelijke grenzen opzochten, maar er ook overheen gingen.

Doorgestoken kaart

Dan was er ook nog de schijn van belangenverstrengeling bij de aanbesteding van de IT-systemen van de Broedkamer. Die was gewonnen door IT-consultant Accenture, waarmee Blokpoel banden had. Uit stukken van Zembla bleek dat andere deelnemers veel minder informatie hebben gekregen dan Accenture, zodat de aanbesteding doorgestoken kaart leek te zijn.

Een medewerker verklaarde: ‘Iedereen wist al: als Blokpoel ergens binnenkomt, komt Accenture mee. Dat voelde niet goed. Het was onderwerp van gesprek: klopt dit wel?’ Zelf ontkende hij Accenture te hebben voorgetrokken. Een onderzoek in opdracht van staatssecretaris Eric Wiebes van Financiën (VVD) concludeerde dat het afdelingshoofd onder Blokpoel inderdaad had aangestuurd op gunning aan Accenture.

Toen Kamerleden in september 2016 op werkbezoek gingen bij de Belastingdienst, kregen ze een uitgebreide presentatie over de Broedkamer. Het was een succesverhaal, zo herinnerde Kamerlid Pieter Omtzigt (CDA) zich. Achteraf zijn hier grote vraagtekens bij gezet.

‘Ik weet dat bij presentaties [aan politici, red.] van de Broedkamer mensen gevraagd werd te liegen om resultaten positiever te maken,’ verklaarde een medewerker aan Zembla. ‘Blokpoel zette mensen onder druk om te liegen over de successen. Bewindslieden kwamen langs en kregen een zogenaamd succesvol product te zien. Ze kregen niet te horen dat het nog nauwelijks werd gebruikt en nog in de testfase zat.’

Sinds 2016 is de voormalige directeur ‘raadadviseur’ bij de Algemene Bestuursdienst (ABD) – een parkeerplaats voor uitgerangeerde ambtenaren . In die capaciteit doet Blokpoel interim-klussen voor de overheid, onder meer als ‘adviseur biodiesel en adviseur toelatingsproces nieuwe vervoersmiddelen’ bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in 2019. Dit met een salaris dat volgens de ABD vergelijkbaar is met zijn salaris als directeur van de Belastingdienst.

Aan het slot van zijn verhoor in de Kamer zei Blokpoel: ‘Ik hoop dat u in ieder geval het gevoel heeft dat ik eerlijk antwoord heb gegeven, naar beste eer en kunnen, op al uw vragen, en dat er ook een aantal dingen zijn die ik echt niet weet.’

Hans Blokpoel heeft niet gereageerd op vragen van FTM.

[Met medewerking van Martijn de Keizer.]