
Verkiezingsaffiches Kamerverkiezingen 2017 © ANP / Robin van Lonkhuijsen
Tijdens de verkiezingen gepaaid en in het regeerakkoord genaaid
Wanneer verkiezingsprogramma’s worden omgezet in regeerakkoorden, blijken huishoudens er stelselmatig slechter vanaf te komen dan hun was beloofd. Bedrijven worden juist bevoordeeld. Dat blijkt uit een grondige vergelijking tussen de lastendruk in de regeerakkoorden en de doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s.
In verkiezingstijd beloven politieke partijen van alles aan de burger. Lastenverlichting voor de middenklasse, meer geld naar onderwijs en bezuinigingen op het ambtenarenapparaat zijn vaste paradepaardjes. Om hun beloftes kracht bij te zetten, laten de partijen hun verkiezingsprogramma’s tot in detail doorrekenen door het Centraal Planbureau (CPB).
‘In Nederland hebben we een doorrekencircus opgetuigd dat uniek is in de wereld. Politiek en ambtenarij zijn er maandenlang mee bezig en tijdens de formatiebesprekingen schuiven de partijleiders aan, met de doorrekeningen van hun verkiezingsprogramma’s onder de arm.’ Dat vertelt Wimar Bolhuis, oud-fractiemedewerker van de PvdA en voormalig ambtenaar bij het ministerie van Financiën.
Bolhuis boog zich voor zijn promotieonderzoek aan de Universiteit Leiden over de vraag of die doorrekeningen met een goede reden worden gemaakt: dragen ze bij aan de totstandkoming van het regeerakkoord? Hij verdedigt aanstaande donderdag zijn proefschrift, waarin hij de CPB-doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s vergeleek met de doorrekening van de regeerakkoorden over de periode 1986-2017.
Bedrijven stemmen niet, dus in verkiezingsprogramma’s worden die juist extra belast
Wat blijkt: van de mooie toekomstplaatjes die partijen ons in verkiezingstijd voorhouden, komt uiteindelijk niets terecht. De lastendruk voor huishoudens is in de regeerakkoorden stelselmatig hoger dan in de verkiezingsprogramma’s. Sinds 1986, toen het CPB begon met het doorrekenen, is er geen enkel regeerakkoord te vinden dat een uitzondering op deze regel vormt.
Lastendruk huishoudens versus lastendruk bedrijfsleven
In zijn proefschrift maakt Bolhuis inzichtelijk dat de lastendruk voor huishoudens per formatie gemiddeld 4 miljard euro hoger uitpakt dan het CPB in verkiezingstijd voorrekende. De lastendruk voor bedrijven is daarentegen in bijna elk regeerakkoord lager dan in de programmadoorrekening; gemiddeld 300 miljoen lager en sinds 2006 ruim 1,5 miljard lager per formatie.
Dit jaar stond de afschaffing van de dividendbelasting, een plan dat in geen enkel verkiezingsprogramma voorkwam, volop in de schijnwerpers. Die aandacht is volgens Bolhuis uitzonderlijk, maar zo’n onaangekondigde lastenverlichting voor bedrijven (of een lastenverzwaring die niet doorgaat) is bepaald niet ongewoon. ‘Het is eerder een wetmatigheid in formaties: bedrijven gaan minder belasting betalen dan de kiezers bij de verkiezingen werd beloofd.’
Bolhuis verklaart dit met de theorie van de politieke economie. ‘Die theorie zegt kort door de bocht dat politieke partijen als doel hebben om het aantal stemmen bij verkiezingen te maximaliseren. Daarom spiegelen politici lastenverlichting voor aan huishoudens. Dat vindt de burger fijn om te horen. Bedrijven stemmen niet, dus die worden in de verkiezingsprogramma’s juist extra belast.’
Wanneer de stemmen geteld en de zetels binnen zijn, worden die beloftes echter deels terzijde gelegd. In de formatiebesprekingen krijgen bedrijven lagere lasten toebedeeld dan in de programma's stond en moeten burgers juist meer betalen. Bolhuis: ‘Uitzondering op die regel was het jaar 2002. Toen stonden de overheidsfinanciën er plots slechter voor dan verwacht en werd niet alleen de lastenverlichting van huishoudens geschrapt, maar moest ook het bedrijfsleven extra meebetalen om de overheidsfinanciën op orde te krijgen.’
Hij wijst op het belang van beeldvorming en de invloed van lobbies van het bedrijfsleven als mogelijke oorzaken van de koerswijzigingen van regeringspartijen na de verkiezingen. Al was dat niet de focus van zijn onderzoek: ‘De formatiedossiers zijn niet openbaar en de informele invloed die bedrijven op politici uitoefenen, staat sowieso niet in de notulen. Het is dus lastig om vast te stellen waarom de plannen worden gewijzigd.’
Om die reden stelde hij de vergelijking van harde cijfers centraal in zijn onderzoek. En die cijfers liegen er niet om: de collectieve lasten pakken gemiddeld 2,9 miljard euro hoger uit per formatie dan was aangekondigd tijdens de verkiezingscampagnes. Het bedrijfsleven hoefde in de afgelopen vier regeerakkoorden netto echter geen cent extra bij te dragen aan die hogere lasten. ‘De vervuiler betaalt blijkt grotendeels retoriek,’ zegt Bolhuis: ‘kapitaal en winst maar ook milieuvervuiling worden gemiddeld minder belast dan aangekondigd.’
"Onderwijs is de enige uitgavenpost in regeerakkoorden die regelmatig lager uitkomt dan beloofd."
Middeninkomens en onderwijs
De hogere collectieve lasten komen bovenal (en bij de laatste vier regeringen zelfs volledig) voor rekening van huishoudens met een midden of hoog inkomen. De lastenverlichting op arbeid en inkomen die hun bij elke verkiezingsronde opnieuw wordt beloofd, wordt namelijk nooit volledig doorgevoerd.
Het is daarom des te opvallender dat mensen met lage inkomens of uitkeringen juist iets meer krijgen dan tijdens de verkiezingen werd aangekondigd. Bolhuis: ‘1,45 miljard euro van de 3 miljard euro die gemiddeld meer wordt uitgegeven, gaat naar sociale zekerheid.’ Dat heeft volgens hem vooral te maken met verkiezingsretoriek. De rechtse regeringspartijen schermen tijdens de campagnes met kortingen op uitkeringen en bezuinigingen op sociale zekerheid. ‘Wanneer bij de formatie de koopkrachtcijfers in beeld komen, gaan zulke ingrepen echter zelden door en worden er toch meer toeslagen toegekend dan was beloofd. De regeringspartijen optimaliseren voor een evenwichtig koopkrachtplaatje en daardoor komen de lage inkomens er beter vanaf dan diezelfde partijen in hun verkiezingsprogramma’s hadden gezegd.’
De cijfers laten tevens zien dat het populaire credo dat ‘de overheid in haar eigen vlees moet snijden’ zelden in praktijk wordt gebracht. ‘De belofte van bezuinigingen op het ambtenarenapparaat doet het altijd goed tijdens de verkiezingen, maar die bezuinigingen gaan eigenlijk nooit volledig door,’ constateert Bolhuis.
Maar dat geld moet ergens vandaan komen. Lastenverlichtingen op arbeid en inkomen schrappen brengt te weinig in het laatje om de kosten te dekken, dus er komt nog een andere post in tweederde van de regeerakkoorden bekaaid vanaf: ‘De onderwijspost is de enige uitgavenpost in regeerakkoorden die regelmatig lager uitkomt dan beloofd.’ Volgens Bolhuis een typisch voorbeeld van politieke economie: ‘Burgers horen graag dat er meer geld wordt vrijgemaakt voor onderwijs, dus beloven alle partijen dat te doen. Als dan in de formatiebesprekingen blijkt dat bezuinigen op sociale zekerheid en ambtenaren moeilijk uitvoerbaar zijn, gaat er alsnog minder geld naar onderwijs.’
Procyclisch beleid
In de economische wetenschap is consensus dat anticyclisch begrotingsbeleid, stimuleren in slechte tijden en bezuinigen in tijden van voorspoed, het beste is voor de economie. Bolhuis constateert dat de overheid juist het tegenovergestelde doet: ‘In letterlijk elke formatie die ik heb onderzocht is sprake van procyclisch begrotingsbeleid. Regeerakkoorden zijn altijd, honderd procent, diametraal procyclisch.’
‘Gaat het goed, dan willen ze geld uitgeven; gaat het slecht, dan willen ze bezuinigen en lasten verzwaren’
Bolhuis: ‘De vooruitzichten van de overheidsfinanciën zijn doorslaggevend voor de keuzes die Nederlandse politici in de formatie maken. Ze reageren een-op-een: gaat het goed, dan willen ze geld uitgeven; gaat het slecht, dan willen ze bezuinigen en lasten verzwaren.’
Een prachtige illustratie van die hardnekkige reflex is het jaar 2002, toen de financiële vooruitzichten van de overheid ineens verschrikkelijk verslechterden. Bolhuis vertelt dat de partijen als reactie daarop hun verkiezingsprogramma's volledig lieten varen. ‘Ze kozen tijdens de formatie voor extra bezuinigingen en lastenverzwaringen. Dat was het jaar dat ook het bedrijfsleven echt extra moest gaan meebetalen.’ Lachend voegt hij toe: ‘Zonde, want als de verkiezingsprogramma’s uit 2002 waren uitgevoerd, had de regering juist voor het eerst anticyclisch overheidsbeleid gevoerd.’
Dat regeerakkoorden procyclisch zijn, wisten we al langer. Het onderzoek van Bolhuis onderstreept vooral dat dit een expliciete keuze is. ‘Partijen kiezen heel bewust voor procyclisch beleid. Als hun verkiezingsprogramma’s anticyclisch waren, stappen ze in het regeerakkoord af van die plannen om alsnog procyclisch beleid te omarmen.’ Onverstandig, vindt Bolhuis: ‘Dit tart echt al onze economische kennis over begrotingsbeleid.’
Doorrekencircus
De prognoses van het CPB zijn volgens Bolhuis extreem belangrijk: ‘Je ziet dat politici daar heel heftig op reageren. De doorrekeningen van het CPB hebben flinke invloed op beleid, nergens wordt dat zo grondig doorgerekend als in Nederland. Pas wanneer een maatregel door het CPB is getoetst, kan die een reële beleidsoptie worden.’
Al dat rekenwerk is overigens niet erg bevorderlijk voor de efficiëntie. Bolhuis constateerde dat de laatste fases van de kabinetsformaties sinds die doorrekeningen bijna twee keer zo lang duren. ‘Het levert veel administratieve lasten op: ambtenaren moeten de tussentijdse afspraken van politici doorrekenen en zij vinden vervolgens weer dat de koopkrachtplaatjes er toch niet evenwichtig genoeg uitzien. Dan moet zo’n ambtenaar weer opnieuw aan de slag.’
Ondanks het gewicht dat we in Nederland toekennen aan de CPB-doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s en de regeerakkoorden, leggen we die setjes cijfers eigenlijk nooit naast elkaar. Bolhuis denkt dat het CPB zelf dat achterwege laat omdat het politiek gevoelige uitspraken oplevert. ‘Het CPB is een ambtelijke club, die geen beoordeling of duiding geeft aan politieke keuzes. Wanneer het CPB zou zeggen dat politieke partijen zich niet aan hun verkiezingsbeloftes houden, gaan ze een grens over die ze als onafhankelijk onderzoeksbureau niet willen passeren. Zouden ze dat wel doen, dan kregen ze last met hun politieke opdrachtgevers.’
Vandaar dat Bolhuis zulk onderzoek wel graag wilde doen: ‘We hebben in Nederland een unieke set data waarmee we kunnen toetsen of partijen hun verkiezingsbeloftes in het regeerakkoord nakomen. Het meeste werk was handmatig de CPB-rapporten over een periode van 30 jaar in Excel zetten, oneffenheden eruit halen en guldens omrekenen naar euro’s.’
Nu Bolhuis dit monnikenwerk eenmaal heeft uitgevoerd, is een nieuwe vergelijking maken een fluitje van een cent: het CPB publiceert deze cijfers tegenwoordig digitaal. Politici die bij de volgende verkiezingen beloftes maken om ze in het regeerakkoord aan hun laars te lappen, komen daar niet langer ongezien mee weg. Bolhuis doet zelf een verkiezingsbelofte: ‘Ik ga deze vergelijking voortaan elke vier jaar maken.’
47 Bijdragen
Marla Singer 7
Populisme, feitenvrij, kiezersbedrog zijn allemaal labels die je erop kan plakken. Maar omdat het al zo lang duurt en het hele(!) politieke circus hier aan mee doet mag je je afvragen wie er in hemelsnaam nog durft te zeggen dat de keizer geen kleren aan heeft. Degene die dat zal durven te doen als onmiddellijk als populist weggezet worden, let u maar op.
Jan-Marten Spit 9
Marla Singerhttps://scholar.princeton.edu/sites/default/files/mgilens/files/gilens_and_page_2014_-testing_theories_of_american_politics.doc.pdf
Een Amerikaanse universiteit die empirisch vaststelt dat als de VS ergens democratie wil brengen, ze dat beter eerst thuis kunnen doen.
[Verwijderd]
Glenn Mitrasing 2
Marinus van Boven 1
Wie betaald elke keer weer een nieuwe crisis?: ik*
Ook:
Geconfronteerd met de praatjes over wie de energie-transitie gaat betalen kom ik gevoelsmatig tot de conclusie wie dat gaat betalen: ik*
De politiek behandeld ik* als gekke henkie, en komt er mee weg. Heeft het stemrecht van ik* nog echt legitimiteit, als er zo met hem omgesprongen wordt door de elite in Den Haag?
*ik staat voor de gewone** burger in Nederland
**uitgevonden door de heer Rutte.
PS:
Uit het promotieonderzoek kun je concluderen dat ik* slecht vertegenwoordigt wordt in Den Haag. Er blijkt ook uit dat 1 keer stemmen in de vier jaar voor ik* niet voldoende is om zich te laten gelden.
Willem Verhoeven 5
Marinus van BovenOh ja....kom niet met een kulverhaal dat je dan geen recht van spreken hebt, want dan ga ik spontaan over m'n nek
Lydia Lembeck 12
Willem VerhoevenMaarten Brons 7
Willem VerhoevenEn toch denk ik om aankomende verkiezingen te gaan stemmen, maar dan om de reden het huidige kabinet te dwarsbomen.
Peter Urbanus 5
Sophie Stadhouders 5
Peter UrbanusRoland Horvath 7
De ondernemingen willen geen belastingen meer betalen, de burgers moeten dat doen, steeds meer belastingen. Dat heeft zijn grenzen. Het geld is een keer op.
Bovendien zijn personen belastingen een herverdeling van het inkomen. Bedrijfslasten daarentegen zijn een verdeling van het inkomen in de productie. Een bedrijfslasten verzwaring vergroot de koopkracht met hetzelfde bedrag als de lasten verhoging. Door het creëren van werk en dus een grotere loonsom of door een verhoging van de lonen om in evenwicht te zijn met eventuele prijs verhogingen.
't Haasje 5
Dit wordt allemaal veroorzaakt door de onzichtbare lobby vanuit het bedrijfsleven. Ik zag ook nergens de afschaffing van de dividendbelasting in een verkiezingsprogramma, maar zodra de stemmen binnen zijn gaat de politiek weer over op de orde van de dag.
Wij wonen in een ziek land
Co Pater 7
't HaasjeLydia Lembeck 12
Co PaterCo Pater 7
Lydia LembeckJa, maar als iedereen dat doet veranderd er toch niets, want de rijke blijft de VVD stemmen en de sociale de SP. de de zwevende kiezer kiest dan toch weer rechts, vanwege de angstconditionering.
Ik denk dat we van de partijen af moeten, op termijn. een ander politiek systeem dus.
Lydia Lembeck 12
Co PaterEens, maar nietsdoen is natuurlijk ook geen optie, dus wat dan?
Gerard van Dijk 6
REINIER VAN DRIEL 7
Gerard van DijkNeem het NOS journaal, of Vrijdags het gesprek met de minister president, ooit een echt kritische vraag gehoord? Het gaat nergens over en lijkt meer entertainment.
Voor de grootste groep NLers is dit het informatiekanaal, beheerst door overheid en reclame (bedrijven).
Dan is een abonnement op FTM, de Correspondent of de ,,Groene" een verademing.
Gerard van Dijk 6
Ze brengen heel beperkte werkgelegenheid. Alleen ben en jerry ijs word in nl geproduceerd. Er zouden enkele 10tallen extra mensen vanuit het hoofdkantoor komen. Ze hebben eigen banken zodat zij rechtstreeks van de centrale bank kunnen lenen tegen 0%. Daarnaast strooit de ECB (een private onderneming) maandelijks met miljarden. Betrekken het gas voor een zeer voordelig gesubsidieerd tarief.
Hebben de beste toegang tot universiteiten, waar 80% van hun productontwikkelingskosten door de belastingbetaler worden betaald. Zonder dat zij zelf daar een bijdrage aan hoeven te leveren. Dat geldt overigens ook voor onze infrastructuur opleidingen de wegen, etc. Misschien weten jullie nog wel meer wat zij uit de samenleving ontrekken?
Jan Ooms 10
Gerard van DijkJe geeft eigenlijk zelf het antwoord al met de voorbeelden die je noemt.
Wanneer achtereenvolgende kabinetten uitsluitend lastenverlichtingen doorvoeren voor bedrijven, bedrijven deze verlichting vrijwel uitsluitend gebruiken om de zakken van de CEO's en aanverwante functies te verzwaren, de rekening hiervan stelselmatig bij de burger terechtkomt, mensen hun zorgpremie niet meer op kunnen brengen, zo'n 125.000 (!!!) kinderen in Nederland opgroeien in armoede, etc. etc...
Dan is er maar 1 conclusie mogelijk: We zijn dit punt al lang geleden gepasseerd! En er wordt VOLOP geparasiteerd!
O Pen 13
Gerard van DijkDe positieve bijdrage zijn de inkomsten voor de werknemers, de belastingdienst en mogelijk de eigenaren voor zover Nederlands.
Justin ter Bogt 2
Marla Singer 7
Justin ter BogtMaar weinig mensen zijn overigens op de hoogte van wat diezelfde mensen die wat toen riepen nu uitgekomen is nu aan het roepen zijn. Daar zitten overduidelijk donkere randen aan maar het is zeker de moeite waard om hier wat meer kennis van te nemen aangezien die kennis steeds meer salonfähig begint te worden.
Justin ter Bogt 2
Marla SingerCo Pater 7
Justin ter BogtLydia Lembeck 12
Co PaterCo Pater 7
Lydia Lembeckdus of we zijn allemaal kuddedieren, en dan is het oké, voor zover het sociale kan gedijen. of niemand is een kuddedier.
Ik zie mezelf wel als een kudde dier in de zin dat mensen sociale wezens zijn. niet in de zin van achter alles en iedereen aanlopen.
Lydia Lembeck 12
Co PaterToch lopen veel kuddedieren gedachteloos achter de 'Grote Leiders aan. Zonder echt te weten waarvoor. Ze steunen de leiders er wel mee. In hoeverre is dat goed of slecht?
Overigens ben ik ook zo'n kuddedier. Soms is dat nl gewoon nodig. Je kunt in enkele gevallen proberen 'anders' te zijn en te doen, maar als het erop aankomt zal je mee moeten met de kudde. Zelfs jij en ik.
[Verwijderd]
Jan Willem de Hoop 12
Het roept bij mij wel de volgende (imo zorgwekkende) vragen op:
1) Waarom zegt dit over journalistiek, politiek en ook CPB dat wij dit nu pas weten? Zou toch basis info moeten zijn voor burger. Nu is het toeval, doordat iemand dit als onderwerp promotieonderzoek kiest.
2) Hoe wenselijk is het dat verkiezingsprogramma's en uitvoering ervan zo uit elkaar liggen of anders gesteld, hoe wenselijk is het dat het mandaat van coalitie / Tweede Kamer / regering steeds verder los komt van verkiezingsprogramma's?
sebastiaan visser 2
Hiervoor ben ik lid van ftm, en ik hoop van harte dat dit verhaal opgevolgd wordt!
Ben 36
squarejaw 5
Jan-Marten Spit 9
squarejawSinds duizenden jaren: 'politiek'.
Lydia Lembeck 12
Jan-Marten SpitLudovica Van Oirschot 15
Ik ben benieuwd of er ook iets te zeggen valt over de politieke kleur van de afwijkingen: welke partij krijgt het meest zijn zin?
Marla Singer 7
Ludovica Van OirschotJ0
Ludovica Van OirschotLydia Lembeck 12
J0Ik vind dat op alle scholen, vanaf het basisonderwijs. politiek gedoceerd moet worden. Nu denken veel mensen dat hun financiële toekomst uitsluitend afhangt van wat de rechtse partijen vertellen. Ze weten niets van andere partijen. En vergeet de familiestemmers niet. De hele familie die al tientallen jaren christelijke partijen stemmen, of VVD, weten hoegenaamd niets over andere partijen. Als je niets weet over een ander, hoe kan je over zo iemand dan oordelen?
Ludovica Van Oirschot 15
J0R. Eman 7
Eveline Bernard 6
Duidelijk verhaal, sterk artikel!
Nou maar weer zien wat de politici en main stream media hiervan oppakken!
hein vrolijk 6
Basta
Marco Fredriks 4
BastaGerard van Dijk 6
dethmer 5
Strafverzwaring naarmate het delict maatschappelijk bezwaar oplevert.