Daar gaan we weer, dacht ik zuchtend, terwijl ik het opiniestuk Wetenschap is niet 'maar een mening' in nrc.next van 3 januari las. In het opiniestuk beschrijven president José van Dijck en vicepresident Wim van Saarloos van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) hun angst voor feitenvrijheid en het verloren vertrouwen in wetenschappelijke instituties. In mijn omgeving werd het stuk onmiddellijk met open armen ontvangen. Ik was vooral verdrietig toen ik het las.

Begrijp me niet verkeerd: ik voel me ook boos en machteloos als een politicus als Donald Trump de feiten verdraait. En natuurlijk, het is verschrikkelijk als een slecht onderbouwde Facebookpost serieuzer wordt genomen dan de uitkomst van een zorgvuldig opgezet wetenschappelijk experiment. Maar dit opiniestuk? Wat dachten mijn bazen – ik werk zelf bij een KNAW-instituut – hiermee te bereiken? Dat burgers die hun vertrouwen in de wetenschap kwijt zijn nu zeggen 'Kijk, de KNAW zegt dat ik de wetenschap weer moet vertrouwen, nou laat ik dat maar gaan doen'?

Nee, vriendelijk beschouwd is hun betoog een beetje naïef. Maar als ik er langer over nadenk, maakt het me ook boos: het is nogal arrogant om zonder serieuze zelfkritiek anderen te verwijten dat ze je niet vertrouwen. Constructiever was het geweest als Van Dijck en Van Saarloos zichzelf hadden afgevraagd waarom wetenschap soms niet vertrouwd wordt, terwijl het opleidingsniveau gegroeid is. En dat ze zouden onderzoeken wat de wetenschap daar zelf aan kan veranderen. Als onderzoeker in opleiding probeer ik die analyse nu maar te maken, op persoonlijke titel.

Ook feiten staan ter discussie

Van Dijck en Van Saarloos wekken in hun stuk de suggestie dat wetenschappelijk onderzoek vooral vaststaande feiten oplevert. ‘Natuurlijk zijn wetenschappers niet onfeilbaar; ze maken wel eens een fout en zijn het niet altijd eens over interpretaties van uitkomsten’, schrijven ze, daarmee de indruk wekkend dat verkeerde inschattingen incidenten zijn.

In mijn vakgebied, de ecologie, is die suggestie veel te optimistisch: contrasterende resultaten zijn eerder regel dan uitzondering. Mijn vakgebied is daarin echt niet uniek. Zo verscheen in 2015 een studie waaruit bleek dat minder dan de helft van de experimenten in de psychologie bij herhaling hetzelfde bewijs opleverde. Ook in de rest van de medische wetenschap bestaat twijfel of een aanzienlijk deel van het onderzoek wel klopt.

Helaas doen universiteiten en onderzoeksinstituten gewoon mee in de concurrentiestrijd om aandacht en Facebooklikes

Natuurlijk, over sommige zaken bestaat wel grote consensus, maar op andere vlakken is het domweg zeer terecht om de feiten ter discussie te stellen. Die nuance vraagt om voorzichtige en eerlijke wetenschapscommunicatie, maar helaas doen universiteiten en onderzoeksinstituten gewoon mee in de concurrentiestrijd om aandacht en Facebooklikes. Regelmatig verschijnt in naam van de wetenschap een tendentieus persbericht. Het is niet zonder reden dat De Volkskrant nieuwe abonnees trakteert met het boekje Klopt dit wel, waarin dergelijke berichten veelal worden ontkracht. Hoe kunnen wij van niet-wetenschappers verwachten dat zij de ene mededeling van wetenschappers wel geloven en de andere met een korreltje zout nemen?

Systeemfout met perverse prikkels

Ik denk dat de wetenschap vertrouwen kan terugwinnen als wetenschappers en hun communicatieafdelingen wat voorzichtiger zouden zijn met hun uitlatingen. Helaas biedt het huidige wetenschappelijke systeem daarvoor weinig mogelijkheden. Wat cijfers: ongeveer 80 procent van de beginnende onderzoekers wil in de wetenschap blijven werken, maar voor slechts 30 procent van deze promovendi is een duurzame carrière in de wetenschap mogelijk. Of je kunt blijven werken in de wetenschap hangt grotendeels af van de impact van je wetenschappelijke onderzoek en om in zogenaamde high impact-tijdschriften te kunnen publiceren moeten resultaten spectaculair zijn. Liegen kan echt niet, maar verder betekent het: zelfverzekerd zijn, niet twijfelen en nuanceringen alleen aanbrengen als je echt niet anders kunt.

Liegen kan echt niet, maar wel: nuanceringen alleen aanbrengen als je echt niet anders kunt

Elke nuancering of uiting van twijfel in een onderzoeksartikel verkleint immers de kans een onderzoeker zo’n high impact-tijdschrift haalt. Klein voorbeeld uit het roddelcircuit: de resultaten van een tweede experiment maar even niet publiceren omdat het de resultaten van het eerste experiment niet bevestigt. Ethisch best verdedigbaar: er is altijd wel een reden te bedenken waarom het tweede experiment niet het gewenste beeld opleverde en de data beter niet kan worden gebruikt.

In de publiekscommunicatie is de perverse prikkel zeker zo knellend. Bij aanvragen voor onderzoeksgeld – de concurrentie hiervoor is moordend – wordt namelijk vaak ook gekeken naar indicatoren voor ‘maatschappelijke relevantie’. Optreden in de media vergroot de kans dat onderzoek als ‘maatschappelijk relevant’ wordt beschouwd. Maar, om in de media te mogen optreden kan het weer handig zijn om resultaten net wat gunstiger te presenteren. Het is nu eenmaal interessanter om te horen dat een onderzoeker vermoedelijk kanker gaat genezen, dan om te horen dat hij vermoedelijk op een dood spoor zit. Ethisch best verdedigbaar: beide kunnen immers waar zijn.

Vertrouwen terugbrengen

Beter voor vertrouwen in de wetenschap en de wetenschappelijke voortgang is het als we ons wat bescheidener zouden opstellen. Ik ben ervan overtuigd dat het beter is als we niet meegaan in de strijd om aandacht en uitkomsten van onderzoek nadrukkelijk met twijfels presenteren. Als we ons nadrukkelijker onderscheiden van de waan van de dag en laten zien dat wij wél te vertrouwen zijn.

Ik heb goede hoop dat we het vertrouwen in de wetenschap weer kunnen laten groeien als we de perverse ‘spectaculaire-resultatenprikkel’ kunnen weghalen. Elke dag zie ik collega’s om mij heen die dat ook graag willen. Stuk voor stuk mensen die de wereld beter willen maken, maar zich noodgedwongen vooral zorgen maken om het aantal van hun publicaties en de impact factor van het tijdschrift waarin ze publiceren. ‘Zo werkt de wereld nu eenmaal, daar kunnen we toch niks aan veranderen’, zeggen ze dan.

Ze hebben gelijk. Wij jonge wetenschappers hebben weinig ruimte om het systeem te veranderen. Van Dijck en Van Saarloos hebben die ruimte wel. Dat zij in hun analyse niet veel verder komen dan de samenleving gebrek aan vertrouwen te verwijten, maakt mij verdrietig. Want daarmee lossen we het probleem in elk geval niet op.