Als één type document een publieke aanbesteding kan torpederen, dan is het de side letter: een contract waarin geheime afspraken tussen partijen staan. De side letter werd berucht toen in er in 2003 een paar opdoken bij het supermarktconcern Ahold; op die manier werd essentiële informatie voor de accountant verborgen gehouden. Het vervoersbedrijf Keolis, dat vorig jaar september een aanbesteding met een waarde van 900 miljoen euro won, had vier side letters opgesteld, allemaal met Chinese fabrikanten van elektrische bussen. Het gaat om BYD en het van oorsprong Nederlandse Ginaf.

Één van de directeuren is vanwege de kwestie geschorst en zit al weken thuis. Ook de vlootmanager van Keolis is geschorst

De side letters met geheime inhoud – twee met BYD en twee met Ginaf – hadden een specifiek doel: het binnenhalen van de aanbesteding. De Chinese bedrijven zouden niet met boetes of rechtszaken worden geconfronteerd als ze hun leveringsgaranties niet zouden nakomen. De garanties van de fabrikanten vormen een wezenlijk onderdeel van de aanbesteding.

 Begin maart zijn de documenten binnen Keolis boven komen drijven. Ze worden binnen het bedrijf en bij de door het bedrijf ingehuurde adviseurs als ‘frauduleus’ aangemerkt. Één van de betrokken directeuren, wiens handtekening onder enkele side letters staat, is vanwege de kwestie geschorst en zit al weken thuis. Ook de vlootmanager van Keolis is geschorst. Dit melden goed ingevoerde bronnen aan FTM.

Keolis-ceo Frank Janssen weigerde zaterdag Follow the Money te woord te staan.

Levering elektrische bussen

De opdracht tot levering van 259 elektrische bussen die Keolis aan BYD (omzet 2018: 16 miljard euro) gaf, was de grootste die het Chinese concern in Europa binnenhaalde. Enkele tientallen kleinere elektrische bussen werden bij het in Veenendaal gevestigde Ginaf besteld. Het Nederlandse VDL, dat ook elektrische bussen bouwt en Europees marktleider is, werd daarbij gepasseerd.

‘VDL kon niet garanderen dat de voertuigen tijdig geleverd werden. Voor ons gaf dat te veel onzekerheid,’ zei Keolis

Dat laatste leidde in december, toen de opdracht wereldkundig werd gemaakt, tot verontwaardigde reacties in de politiek en het bedrijfsleven. ‘Eigen bussen eerst, geen Chinese!’ riep het Overijsselse Statenlid Joeri Pool (PVV). Pool vindt dat het Nederlandse VDL – dat een bijdrage levert aan de werkgelegenheid in Overijssel en eerder een fabriek van Siemens in Hengelo van de ondergang redde – de bussen zou moeten maken.

Kamerleden Mustafa Amhaouch en Hilde Palland (beiden CDA) vroegen zich af of er wel sprake was van eerlijke concurrentie, omdat BYD staatssteun van China ontvangt, en stelden vragen aan staatssecretaris Mona Keijzer (eveneens CDA). Wim van der Leegte, topman van het familiebedrijf VDL, maakte in een ingezonden brief in Het Financieele Dagblad duidelijk dat hij zich ‘grote zorgen’ maakte over de gunningen aan Chinese fabrikanten van elektrische bussen.

De prijs speelde vanzelfsprekend een belangrijke rol bij het besluit van Keolis om voor BYD te kiezen en niet voor VDL. ‘Daarnaast kon [door VDL] niet worden gegarandeerd dat de voertuigen tijdig geleverd werden. Voor ons gaf dat te veel onzekerheid,’ liet Keolis weten. Maar de contractuele garanties die BYD gaf, worden door de side letters juist ondermijnd.

‘Het beste bod’

Op 24 september 2019 werd bekend dat het Franse vervoerbedrijf Keolis, dat voor 70 procent eigendom is van de Franse staatsspoorwegen, tien jaar lang het openbaar busvervoer in het gebied IJssel-Vecht mag doen en in december van dit jaar moet beginnen. Het gebied bestrijkt delen van Gelderland, Overijssel en Flevoland; jaarlijks maken daar 17 miljoen mensen gebruik van het openbaar vervoer. Het bijzondere van de door drie provincies uitgeschreven aanbesteding was dat daarvoor verschillende vervoersgebieden werden samengevoegd en dat het ‘zero emissie-vervoer’ moest opleveren. Het grootste deel van de concessie betreft een gebied dat Keolis al bediende. Keolis, dat het hoofdkantoor in Deventer heeft staan, concurreerde in de aanbesteding met de vervoersbedrijven Connexxion, Arriva en EBS.

‘Een beoordelingscommissie heeft de vier aanbiedingen aan onze eisen getoetst en Keolis had verreweg het beste bod’

‘Een beoordelingscommissie heeft alle vier de aanbiedingen gefileerd en aan onze eisen getoetst en Keolis had verreweg het beste bod,’ liet de Overijsselse gedeputeerde en penvoerder Bert Boerman (Mobiliteit, Water en Klimaatadaptie) van de ChristenUnie in dagblad De Stentor optekenen. ‘De exploitatielasten [bijna 1 miljard euro in tien jaar, red.] blijven gelijk, terwijl Keolis 15 procent meer dienstregelinguren levert en met een vrijwel volledige elektrische vloot rijdt. Dat is meer dan we gehoopt hadden.’

Enkele dagen na de bekendmaking van de winnaar van de aanbesteding kwam Boerman ongunstig in beeld. Een maand eerder werd een trein van vervoerder Keolis naar hem vernoemd. ‘Bijzonder onhandig,’ zei Statenlid Joeri Pool daarover in De Stentor; ‘Dit komt echt heel verkeerd over.’ De foto van Boerman voor ‘zijn’ trein haalde ook NRC Handelsblad. Het college van Gedeputeerde Staten van Overijssel betreurde later de ‘beeldvorming’ die zo rondom Boerman ontstond. Bronnen melden FTM dat Boerman pas afgelopen week op de hoogte is gesteld van de integriteitsproblemen bij Keolis.

Relevante rol

Keolis-ceo Frank Janssen is verantwoordelijk voor de aanbesteding: zijn handtekening staat onder de bieding waarvan de side letters deel uitmaken. 'Als we IJssel-Vecht hadden verloren, waren we circa een kwart van onze omzet kwijt geweest – nu groeien we juist,’ zei Janssen in maart in een interview op de website van Keolis. ‘Dat geeft echt een boost en maakt het een iets gemakkelijkere start.'

Janssen kwam op 1 juni 2019, vlak voordat de aanbieding werd gedaan, bij Keolis in dienst. Hij komt bij zorgverzekeraar Menzis vandaan, werkte eerder bij adviesbureau Boer & Croon en had daarvoor ruim 16 jaar bij vervoersbedrijf Connexxion gewerkt, waar hij het tot de raad van bestuur schopte. Zijn vertrek bij Connexxion in 2008 stond in het teken van de coup die de nieuwe Franse eigenaar pleegde en de gesuikerde vertrekpremies die hij en zijn eveneens weggestuurde medebestuurders toucheerden. Janssen nam met 7,5 ton in zijn zak tijdelijk afscheid van het openbaar vervoer. 

‘Frank en ik hebben eerder succesvol samengewerkt,’ merkte Keolis-ceo Cees Anker op toen hij Janssen als zijn opvolger introduceerde. ‘Hij is een gedegen bestuurder met oog voor zijn omgeving. Het kenmerkt Frank in zijn ambitie om te werken bij ondernemingen, die een relevante rol vervullen in de samenleving.’

‘Ik weet niet waar u het over heeft,’ zegt Janssen wanneer hij gevraagd wordt naar de side letters. En: ‘Ik word hierdoor overvallen’

Janssen is zaterdagmiddag aan het fietsen wanneer hij de telefoon opneemt. ‘Ik weet niet waar u het over heeft,’ zegt Janssen wanneer hij gevraagd wordt naar de side letters. En: ‘Ik word hierdoor overvallen.’ Janssen wenst niet verder te praten en beëindigt vervolgens het gesprek. Janssen neemt nadien de telefoon niet meer op. Vragen over een mogelijke aangifte bij de politie van Keolis, zijn persoonlijke betrokkenheid en de mogelijke gevolgen voor het bedrijf die FTM hem via Whatsapp toestuurt beantwoordt hij niet en hij laat – ondanks herhaalde verzoeken – niets meer van zich horen.

Het nieuws over de side letters tussen Keolis en de Chinese fabrikanten komt op een gevoelig moment. Vanwege de coronacrisis staat overheidssteun aan het openbaar vervoer hoog op de agenda. Pedro Peters van OV-NL, de koepel van alle Nederlandse openbaarvervoerbedrijven, waarschuwde begin mei in Trouw voor de precaire situatie bij de vervoersbedrijven, die met smalle marges werken en een enorme terugval in inkomsten moeten verwerken: ‘Als er niet snel financiële duidelijkheid komt, kunnen bij ons bedrijven omvallen.’

Op 23 april beantwoordde Mona Keijzer, staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, Kamervragen van haar partijgenoten Mustafa Amhaouch en Hilde Palland over de aanbesteding. ‘In de afgelopen periode heb ik in nauwe samenwerking met de provincie Overijssel (die als penvoerder optrad bij de concessieverlening) het doorlopen traject bekeken. Op basis van de beschikbare informatie zie ik geen reden om te veronderstellen dat er sprake is geweest van een ongelijk speelveld en/of oneerlijke concurrentie.’