Waar twitter al niet goed voor is. Ongeveer een maand geleden werd ik via twitter gewezen op deze bijeenkomst door Katherine Kucherenko, bestuurslid van de Nyenrode Alumni VCV Finance Kring, of deze bijeenkomst wellicht voor mij interessant zou kunnen zijn. Zo gezegd zo gedaan en ik moet zeggen: het viel niet tegen.

De zaal*

Hoe heeft het zover kunnen komen?

Al aan tafel was er heftig over de materie gedebatteerd en dat debat zette zich onverkort voort tijdens de presentatie. Als sprekers waren uitgenodigd Willem Middelkoop, oprichter van het Commodity Discovery Fund en voormalig beurscommentator voor RTLZ, en Bruno de Haas, gewezen FD redacteur en auteur van het boek 'Laat de Leeuw niet in z'n hempie staan'. Het panel bestond uit Prof.dr. Lex Hoogduin, voormalig directeur van de Nederlandsche Bank en hoogleraar monetaire economie; Lukas Daalder, Hoofd van Global Allocations bij Robeco; Hans Betlem, Chief Investment Officer bij IBS Capital Management; Diederik Schmull, Investment consultant en voormalig VP bij o.a. Credit Suisse en Morgan Stanley; en Dirk de Jong, Financial markets professional. Moderator Cees van Lotringen opende het debat aan de hand van drie prikkelende vraagstellingen. 1. Hebben centrale banken geblunderd en de internationale kredietcrisis veroorzaakt? 2. Waarom hebben de Nederlandse economen niet voorzien wat voor schade de euro zou toebrengen? 3. Effent de euro het pad naar dirigisme? Van Lotringen wees er ter aanvulling nog op dat alle grote centrale banken destijds de boodschap uitdroegen dat 'alles onder controle was': de inflatie was gematigd en de conjunctuurcycli getemd. En toch ging het dramatisch fout. Hoe heeft dit kunnen gebeuren?

Bruno de Haas

Euro is onhoudbaar

Als eerste mocht Bruno de Haas zijn verhaal doen. Bruno was destijds als medewerker op het ministerie van Financiën betrokken bij de onderhandelingen die tot het Verdrag van Maastricht hebben geleid. U weet, Nederland was daar leading. De verregaande Europese integratieplannen van Lubbers en Van den Broek werden toen echter door Kohl op nogal pijnlijke wijze van tafel geveegd. De Haas was direct betrokken en weet dus als geen ander hoe de Europese hazen lopen. En schrijven kan hij óók of zoals moderator Cees van Lotringen het verwoordde: 'Bruno is één van die zeldzame ex ambtenaren die ook nog goed kunnen schrijven'. Wie weleens van de vreselijk ambtelijke taal in Brussel heeft mogen 'genieten' begrijpt de waarde van die opmerking... De Haas heeft een boek geschreven over de euro ( zie hier een column van mijn hand over diens debat met Wim Boonstra bij Nieuwsuur en hier een recensie).

'Ontmanteling euro minst slechte oplossing. Nederland moet zo snel mogelijk de euro uit'

Volgens De Haas moet Nederland zo snel mogelijk uit de euro en is ontmanteling van de eurozone de 'minst slechte' oplossing. In mijn eigen boek, 'Het Eurobedrog', dat precies twee weken vóór Bruno's boek verscheen, kom ik tot dezelfde conclusie. Onafhankelijk van elkaar, want we kenden elkaar toen nog niet persoonlijk. De Haas benadrukte in zijn betoog in wat hij noemde de 'blinde vlek' bij centrale bankiers. Met uitzondering van Mervyn King (niet de darter, maar een Brits econoom) en Masaaki Shirakawa (Bank of Japan) heeft niemand de crisis zien aankomen. We herinneren ons de woorden van onze eigen DNB president Nout Wellink op 2 december 2011 nog maar al te goed: "Er waren onvoldoende data. We hadden onvoldoende analystisch framework. We hebben gewoon geen rekening gehouden met een systeemcrisis." De Haas maakt korte metten met het Keynesiaanse denken dat de economische wetenschap én (dus) de politiek al bijna een eeuw lang beheerst. Essentie daarvan is dat sparen slecht is en dat bestedingen (publiek en privaat) goed is voor groei en inkomen. Daar tegenover stelde De Haas de opvattingen van Hayek, die -in mijn ogen terecht- benadrukt dat Consumptie en Investeringen niet homogeen zijn en worden beïnvloed door talloze factoren.

Drie scenario's

Hoofdoorzaak van de crisis is de overconsumptie in het verleden als gevolg van de uniforme rente, waardoor met name de zuidelijke periferie een bonanza aan goedkoop geld ter beschikking kreeg.

Overconsumptie uit het verleden is hoofdoorzaak crisis

Maar in plaats dat de euro tot convergentie leidde tussen de verschillende eurozone economieën, zorgde de euro voor een versterkte divergentie. Sterker, zelfs bij volledige werkgelegenheid hebben landen als Griekenland, Portugal, Spanje, Ierland en Frankrijk een structureel tekort op hun lopende rekening. Met andere woorden: die landen hebben en serieus concurrentieprobleem met de rest van de eurozone, aldus De Haas. Hij schetste drie scenario's voor de eurozone: 1. Depressie, deflatie en wanbetaling - 'politiek onaanvaardbaar'. 2. Permanente transferunie - 'politiek onaanvaardbaar voor Duitsland'. 3. Financiële repressie (aanhoudend lage rentes, koopkrachtdaling Noord-Europese spaarders). Of dit laatste scenario politiek aanvaardbaar is, is zeer de vraag, aldus De Haas. Maar this is it.

Deel van het panel: v.l.n.r.: Lex Hoogduin, Lukas Daalder en Hans Betlem

Hierna mocht het panel reageren. Hoogduin kreeg als eerste het woord. Hij zei dat hij het grotendeels eens was met de analyse van De Haas, maar wees er op dat niet alleen in de eurozone de kredietkraan vol open was gezet, maar dat het monetaire beleid in die dagen wereldwijd hetzelfde deed. Hoogduin wees er vervolgens -terecht- op, dat er onderscheid moet worden gemaakt tussen de financiële crisis die in 2007 in de VS ontstond en de eurocrisis drie jaar later. De eurocrisis is vooral een politieke crisis: afspraken en spelregels werden overtreden, maar vanwege politieke redenen werd er niet ingegrepen.

Geldverruiming geen oplossing

Volgens de heer Schmull stapt Duitsland er op een gegeven moment uit, als ze er genoeg van hebben de rekening van de Fransen en de rest van Latijns Europa te betalen. De heer Betlem vroeg zich af of het geldverruimende beleid van de ECB überhaupt wel kan en zal werken. Hij wees er op dat dit beleid in de VS nauwelijks de inflatie aangejaagd had en ook weinig had bijgedragen aan de reële economische groei. Wel was er een nieuwe (aandelen) bubbel in aantocht.

Waarom zouden beleggers investeren in de reële economie als ze goud kunnen verdienen op de beurs?

Hoogduin voegde daar aan toe dat beleggers en investeerders prima rendementen kunnen maken op de beurs, dus waarom zouden ze (risicovol) investeren in de reële economie? Ook wees Hoogduin er op, dat de inflatiecijfers in de eurozone vertekend zijn, aangezien de huizenprijzen -toch een consumptiegoed voor verreweg de meesten van ons- niet in het pariteiten mandje van de inflatie index meegenomen worden. Bovendien schaadt de (langdurig) lage rente de spaarders en pensioenen, waarschuwde hij. Geldverruiming in combinatie met langdurig lage rente biedt dus geen soelaas. Hoogduin ziet meer in schuldherstructurering in plaats van 'meer van hetzelfde'(het werd mij niet geheel duidelijk of Hoogduin dat via inflatie of via gedeeltelijke kwijtschelding wil realiseren, doch dat terzijde).

'Nooit meer oorlog'

Hoogduin herinnerde de zaal vervolgens aan de oorspronkelijke gedachte van de Europese samenwerking: nooit meer oorlog. Waarom zijn we eigenlijk aan dit Europese project begonnen?, zo vroeg hij aan de zaal. De Europese gedachte is een historisch proces dat niet zo gemakkelijk door de politiek opgegeven zal worden, aldus Hoogduin. Hij wees er daarnaast op dat Nederland een tamelijk afwijkende financiële structuur heeft in vergelijking met de meeste andere landen. Volgens Hoogduin kent ons land weliswaar hoge private schulden, maar daar staan weer bezittingen tegenover. De Haas verweet Hoogduin hier kortzichtigheid, want de waarde van die bezittingen (van huiseigenaren, red.) is onzeker en afhankelijk van marktomstandigheden. Volgens Hoogduin is het onmogelijk om de schuldenproblematiek op te lossen zonder herverdeling, want tegenover een schuld staat iemand met een vordering. Wegstrepen is dus herverdelen.

Willem Middelkoop

'Big Reset' onvermijdelijk

Na de pauze was het woord aan Willem Middelkoop. Hij begon met een déja vu van acht jaar geleden (2007, red.). Toen voorspelde hij dat een implosie van het financiële systeem slechts een kwestie van tijd zou zijn. Een jaar later al waren de poppen aan het dansen... Ook nu voorspelt Middelkoop een 'big reset' vóór 2020, waarbij de dollar niet langer (de enige) wereldreserve valuta zal zijn. Middelkoop verwacht dat de SDR's (Special Drawing Rights) van het IMF de rol van wereldreserve valuta over zal nemen. Hij verwacht dat de invloed van China op het mondiale financiële toneel sterk zal toenemen.

Geschiedenis laat zien dat er onvermijdelijk een eind zal komen aan 'schuldstapelen'

Middelkoop: 'Er zal onvermijdelijk een eind komen aan twee tot driehonderd jaar 'schuldstapelen', dat toont de geschiedenis van het geld aan. Fiat systemen (geld niet gedekt door fysieke waarde, red.) leggen uiteindelijk altijd en overal het loodje'. Daarom pleit Middelkoop voor een geldstelsel dat gedekt is door fysieke, zichtbaar intrinsieke waarde: goud. Hij haalde het voorbeeld aan van de schuldontwikkeling van de VS. Tussen 1789 en 2008 had het land in totaal 6,3 triljoen dollar schuld gemaakt. De huidige Amerikaanse president Obama heeft alleen al tijdens diens zittingsperiode 6,5 triljoen schulden gemaakt. Volgens Middelkoop kan dat niet eindeloos zo doorgaan en hij verwacht dus binnen een jaar of vijf een grote herschikking van de mondiale schuldenberg.

Valuta oorlog is al gaande

In dat kader wees hij op een recente studie van het IMF van C.M. Reinhart en Kenneth Rogoff: 'Financial and Sovereign Debt Crisis: Some Lessons Learned and Some Forgotten', niet toevallig gepubliceerd op Kerstavond 2013. Hierin wijzen de auteurs op de onmogelijkheid om uit deze schuldenproblematiek te komen, aangezien de wereldeconomie te zwak is om de enorme rentebetalingen en aflossingen te bekostigen. De schuldenberg wordt dus alleen maar groter, niet kleiner. Daarom zal een herstructurering (afboeking) noodzakelijk worden. Volgens Middelkoop hebben China en Rusland het begrepen: beide landen zijn bezig om in ijltempo hun goudvoorraden aan te vullen (de VS is echter ondanks dat by far de grootste bezitter van goud, red.). Volgens Middelkoop is er allang een financieel-economische (valuta) oorlog aan de gang.

Poetin wil wraak nemen op Reagan

Poetin wil wraak nemen op Reagan, die Rusland destijds benadeelde door een grondstoffenoorlog te ontketenen, aldus Middelkoop. China wil af van de dollar als wereldreservemunt. Een aardige anekdote in dit verband was dat China het oude JP Morgan gebouw in hartje Manhattan had opgekocht voor $ 700 miljoen, recht tegenover de New Yorkse vestiging van de Federal Reserve, waar het Amerikaanse goud opgeslagen ligt. Middelkoop: 'iedereen weet van het bestaan van de ondergrondse gangen tussen dat FED gebouw en dat voormalig JP Morgan gebouw, de Chinezen willen goud, maar wel in hun eigen kluis'. Hilarisch. Hoe dan ook, volgens Middelkoop mikken de Chinezen dus op SDR's als nieuwe wereldreserve valuta. De meeste reacties van het panel waren tamelijk sceptisch. Volgens de heer Schmull zou de wereldwijde vraag naar dollars nog wel even aanhouden, dus van een verdwijnen van de munt als wereldmunt zou geen sprake zijn. Hoogduin wees er op dat er sprake is van een 'inhaalproces' bij de opkomende markten. Volgens hem blijven de Verenigde Staten alleen nog lid van het IMF zolang zij daar voordeel bij hebben. Een IMF-SDR wereldmunt past daar niet echt bij. Volgens Hoogduin kun je twee dingen doen om de mondiale schuldenberg te verminderen: ófwel je hoopt dat de wereldeconomie uit de crisis groeit (maar daarover was hij sceptisch) ófwel je inflatteert je eruit. Maar dan staat wel het vertrouwen in de financieel-economische orde onder druk, met alle nadelen van dien. Kortom, niemand had een pasklaar antwoord op de uitdagingen die voor ons liggen. * Alle foto's door Erik Jansen Klik hier om mij te volgen op twitter Klik hier voor een overzicht van mijn FTM stukken