Op websites als FTM wordt flink gediscussieerd over het nut en de haalbaarheid van alternatieve geldsystemen ter vervanging van ons huidige systeem, dat zijn beste tijd lijkt te hebben gehad. Dat gebeurt tegen een achtergrond van almaar oplopende publieke en private schulden en een eurozone die maar geen economisch herstel laat zien en steeds verder wegzakt richting deflatie. In die dreigende situatie wil Mario Draghi grijpen naar de QE bazooka, in een ultieme poging om de neerwaartse spiraal te stoppen.

de situatie in de eurozone is zo anders dan die in de VS, dat QE wel eens tot het tegendeel zou kunnen gaan leiden van wat Draghi beoogt

Maar het is de vraag of dat zoden aan de dijk gaat zetten. Want, zoals Oxford-econoom John Muellbauer betoogt, wijkt de situatie in de eurozone zodanig af van die in de VS, dat QE wel eens tot het tegendeel zou kunnen gaan leiden van wat Draghi beoogt. Niet alleen in de Eurozone is de situatie zorgwekkend. In alle vijf de grote economieën in de wereld loopt de totale schuld van huishoudens, bedrijven en overheden ten opzichte van de omvang van de economie steeds verder op. Dat is te zien in de volgende grafiek. bron: BBVA bank In al die economieën liet de totale schuldratio in de decennia voor de kredietcrisis een gestaag stijgende lijn zien, sprong door de kredietcrisis flink omhoog om daarna alleen nog maar verder te groeien. Alleen in de VS lijkt er sprake van enige stabilisatie. Dat is zorgwekkend, zo’n groeiende schuldratio is op termijn onhoudbaar, dat is een zekerheid. De vraag is vervolgens, wat als uiteindelijk echt alle rek eruit is? Wat kun je dan nog doen? Een voor de hand liggende optie is het kwijtschelden van schulden. Maar de een zijn schuld is een ander zijn bezit, waardoor het kwijtschelden van schuld per saldo neerkomt op het afnemen van bezit, bijvoorbeeld van pensioenfondsen en individuele spaarders. En dat zal, afgezien van het nodige ressentiment bij de getroffenen, leiden tot teruglopende pensioenuitkeringen en teruglopende bestedingen. Anders gezegd, de schulden krimpen, maar de economie krimpt mee. Dat veroorzaakt een hoop economische pijn en per saldo nauwelijks een daling van die schuldratio’s

Modern Debt Jubilee

Er is echter een andere optie die wél leidt tot een duidelijke daling van die schuldratio’s en bovendien een positief effect heeft op de economie: de Modern Debt Jubilee (MDJ). Ze is bedacht door de Australische econoom Steve Keen, en door hem genoemd naar een eeuwenoude praktijk die al in de Bijbel wordt beschreven: de Debt Jubilee. De naam Modern Debt Jubilee is echter nogal ongelukkig gekozen. Er wordt helemaal geen schuld kwijtgescholden. In plaats daarvan ontvangt elke burger van de centrale bank een fors geldbedrag, met als voorwaarde dat dit geld allereerst wordt gebruikt voor het aflossen van schulden. Het directe effect van een MDJ is als volgt:

• de gemiddelde schuldenlast per burger daalt fors;
• burgers met beperkte schulden worden schuldenvrij;
• burgers zonder schulden krijgen de beschikking over (extra) vermogen;
• burgers met grote schulden krijgen beter hanteerbare schulden.

Een MDJ leidt al met al tot een sterke verbetering van de financiële positie van de gemiddelde burger. En als de MDJ fors genoeg is, dan krijgt daardoor de economie een zodanig sterke impuls dat de werkloosheid sterk afneemt, de bedrijven overbezet raken en er flinke inflatie zal optreden.

de economie krijgt zo'n sterke impuls dat de werkloosheid sterk afneemt, de bedrijven overbezet raken en er flinke inflatie zal optreden

Dat laatste is precies de bedoeling. Want die inflatie zal de verbetering van de financiële positie van de gemiddelde burger als gevolg van de MDJ weliswaar voor een deel teniet doen, maar ze zal ook leiden tot een forse afname van de reële waarde van de schuld die na de MDJ nog resteert bij burgers, bedrijven en overheden.

Indicatief rekenvoorbeeld

Op het internet zijn geen concrete voorbeelden van een MDJ te vinden. Daarom heb ik zelf een indicatief voorbeeld uitgewerkt, met als kanttekening dat de omvang van het voorbeeld willekeurig gekozen is. Het zou heel goed kunnen dat ze groter of juist kleiner zou moeten zijn om een optimaal effect te bewerkstelligen.

Stel dat elke Nederlander van 18 jaar of ouder van DNB een belastingvrije schenking van 50.000 euro ontvangt

Stel dat elke Nederlander van 18 jaar of ouder van onze centrale bank, DNB, een belastingvrije schenking van 50.000 euro ontvangt. Deze uitkering zou in een keer kunnen plaatsvinden, of in stappen. Concreet betekent die uitkering dat de ongeveer 13 miljoen Nederlanders een bedrag van in totaal 650 miljard euro uitgekeerd krijgen, wat ongeveer overeenkomt met de omvang van de Nederlandse economie op jaarbasis. Uitgaande van het CBS rapport Welvaart in Nederland 2014 telt Nederland ongeveer 7,4 miljoen huishoudens, die gemiddeld 1,74 volwassenen groot zijn. De helft van die huishoudens heeft schulden, in totaal zo’n 767 miljard euro. Daarvan bestaat circa 675 miljard euro uit hypotheekschuld en de rest, ongeveer 92 miljard euro, uit overige schuld. Al met al komt dit erop neer dat ongeveer 6,5 miljoen volwassenen een schuld van gemiddeld circa 118 duizend euro per persoon hebben. Er voor het gemak van uitgaand dat die schulden evenredig verdeeld zijn over die 6,5 miljoen volwassenen (wat op voorhand een simplificatie is), en ze samen dus 6,5 miljoen x 50 duizend = 325 miljard euro schuld aflossen, levert dat het volgende plaatje op:  

Gevolgen voor huishoudens

De schuldenlast van de huishoudens daalt in dit indicatieve rekenvoorbeeld met ruim 40%, van 767 miljard naar 442 miljard euro. Tegelijkertijd stijgen hun bank- en spaartegoeden met circa 110%, van 297 miljard naar 622 miljard euro. De mate waarin de toename van het vermogen van de huishoudens zal leiden tot inflatie hangt af het tempo waarin de MDJ wordt uitgevoerd, de mate waarin de huishoudens het vrij besteedbare geld gaan uitgeven, de mate waarin ze het uitgeven aan Nederlandse producten, en de mate waarin de Nederlandse bedrijven in staat zijn om die extra vraag op te vangen. Hoe dan ook zal de resulterende (gewenste) inflatie de afname van de nog resterende schuldenlast in reële termen (na correctie voor waardedaling door inflatie) nog groter maken. Maar tegelijkertijd zal ze de stijging van de waarde van de financiële bezittingen ondergraven, wat vooral mensen met veel financiële bezittingen zal raken. Overigens geldt dat laatste niet voor aandelen van niet-financiële bedrijven. Die zullen vermoedelijk flink in prijs toenemen, enerzijds omdat die bedrijven hun prijzen zullen aanpassen aan de inflatie, en anderzijds omdat de MDJ hun verkopen en daarmee aan hun winstgevendheid opdrijft. Al met al zullen vooral huishoudens met een (grote) netto schuld, huishoudens met beperkte financiële middelen en huishoudens met relatief veel fysieke bezittingen (onroerend goed, bedrijven en bedrijfsaandelen) van een MDJ profiteren. Huishoudens met relatief grote financiële bezittingen anders dan aandelen zullen juist relatief sterk worden getroffen.

Gevolgen voor niet-financiële bedrijven

Omdat ze niet meedelen in de MDJ zal deze geen direct effect hebben op de financiële positie van de niet-financiële bedrijven. Wél zullen ze een forse omzetstijging ondervinden, als gevolg van de extra consumptieve bestedingen. Daarnaast zal de resulterende inflatie zowel de reële waarde van hun schulden als die van hun financiële bezittingen (afgezien van bedrijfsaandelen) flink laten dalen. Al met al zullen de niet-financiële bedrijven per saldo profiteren, maar zullen bedrijven met relatief grote netto financiële bezittingen anders dan aandelen minder profiteren of zelfs worden getroffen vanwege een waardedaling van die bezittingen.

Gevolgen voor de financiële sector

Als gevolg van de MDJ zullen de banken de omvang van de tegoeden van hun klanten met 325 miljard euro zien oplopen en het saldo aan uitstaande leningen met 325 miljard zien dalen. Daarvoor zullen ze door de centrale bank met 650 miljard euro aan reserves worden gecompenseerd. Al met al neemt daardoor het balanstotaal van de Nederlandse banken, in 2013 circa 2.050 miljard euro groot, met ongeveer een zesde toe. De solvabiliteit van de banken zal daardoor in absolute zin dalen, maar in relatieve zin (risico-gewogen) zal ze juist stijgen, doordat een deel van de (risicodragende) leningen aan de huishoudens wordt ingeruild voor (risicoloze) reserves. Anderzijds zullen de rente-inkomsten van de banken dalen, waardoor hun winstgevendheid onder druk komt te staan. Dat zal een negatief effect hebben op de waarde van hun aandelen en de bonussen voor de bankiers. Uit deze hoek valt daarom wellicht weinig animo voor een MDJ te verwachten.

Gevolgen voor de overheid

De MDJ zal door de centrale bank worden betaald met nieuw gecreëerde reserves. Dat betekent dat ze geen direct effect heeft op de overheidsfinanciën zelf. Wél zullen er indirecte effecten zijn. Zo zal de staatsschuld door de resulterende inflatie in reële zin dalen, zullen door de extra consumptieve bestedingen de belastinginkomsten toenemen en zullen door de daling van de totale hypotheekschuld de kosten van de hypotheekrenteaftrek afnemen. Al met al is het effect van een MJD op de overheidsfinanciën positief.

Gevolgen voor de centrale bank

Tegenstanders van een MDJ zullen wellicht stellen dat een MDJ onmogelijk is, omdat de centrale bank dan een gigantisch negatief eigen vermogen krijgt, en dus failliet gaat. Want ze krijgt immers niets terug voor het geld dat ze uitdeelt aan de burgers. Ze gaan dan echter voorbij aan het feit dat een centrale bank geen gewone bank is. Het geld (banksaldo) dat door een gewone bank wordt gecreëerd, in ruil voor schuldverklaringen van klanten, is een verplichting van die bank, uit te betalen in cash of over te maken naar een andere bank als de klant dat wil. Dat geldt echter niet voor een centrale bank.

De centrale bank kan geld uit het niets creëren

De reserves die de banken aanhouden op hun rekeningen bij de centrale bank, en die door de centrale bank eerder uit het niets zijn gecreëerd, bestaan alleen in de computer van die centrale bank. Ze kunnen niet worden overgemaakt naar een gewone bank. Hooguit kunnen ze worden ingewisseld voor cash, maar die cash wordt eveneens uit het niets gecreëerd (geprint) door de centrale bank. Anders gezegd, de verplichtingen van een centrale bank zijn voor haar geen harde verplichtingen. Ze kan niet worden gedwongen om ze terug te nemen, in ruil voor iets anders. De centrale bank kan daardoor naar eigen inzicht cash en reserves creëren. Ze kan niet failliet gaan, tenzij ze verplichtingen aangaat die in buitenlandse valuta gesteld zijn of zijn gekoppeld aan de inflatie. Anderzijds kan een centrale bank met de verstrekking van gratis geld aan de burgers wel de nodige inflatie veroorzaken. Maar dat is in geval van een MDJ nu net een gewenste bijkomstigheid. Deze conclusies worden per saldo bevestigd door Citibank chef-econoom Willem Buiter. In zijn artikel Can central banks go broke? uit 2008 schrijft hij: 'As long as central banks don’t have significant foreign exchange-denominated liabilities or index-linked liabilities, it will always be possible for the central bank to ensure its solvency though monetary issuance (seigniorage). However, the scale of the recourse to seigniorage required to safeguard central bank solvency may undermine price stability'.

Winnaars en verliezers

Het effect van een MDJ op de balans van de banken is qua aard en omvang vergelijkbaar met het effect van Quantitative Easing (QE). Dat was voor Steve Keen de reden om MDJ te omschrijven als “quantitative easing for the people”. Voor het Amerikaanse QE programma hebben de banken forse hoeveelheden staatsobligaties en hypotheekobligaties opgekocht en weer doorverkocht aan de centrale bank, die ze daarvoor heeft betaald met reserves. Per saldo heeft dat geleid tot een toename van het bij de banken uitstaande banksaldo van circa 3.000 miljard dollar. Dit is qua effect vergelijkbaar met wat er bij een MDJ gebeurt, met dien verstande dat de Amerikaanse QE operatie per saldo leidde tot het ruilen van obligaties voor banksaldo, terwijl de MDJ zal leiden tot alleen een stijging van het banksaldo. Voor het overige zijn er echter vooral verschillen. Het resultaat van het QE programma was dat de koersen van staatsobligaties en hypotheekobligaties, en in hun kielzog bedrijfsobligaties en aandelen, sterk opliepen. Daardoor konden de banken gered worden en zagen de bezitters van obligaties en aandelen (vooral de 1% van Piketty) hun vermogen fors oplopen. Maar de gemiddelde Amerikaan, zeker degene die door de crisis zijn huis of baan was kwijtgeraakt, was daar weinig mee geholpen. Iets min of meer tegengestelds gebeurt er met een MDJ. Mensen met weinig of geen vermogen zullen dat vermogen door de MDJ flink zien toenemen. Mensen die veel vermogen hebben (althans als dat in de vorm is van banksaldo en financiële producten anders dan bedrijfsaandelen), zullen de waarde ervan door de inflatie die met de MDJ gepaard gaat juist zien dalen.

Winnaars zijn de huishoudens met beperkte schulden

De grote winnaars van de MDJ zijn al met al huishoudens met beperkte schulden en/of met beperkte vermogens, en de grote verliezers zijn de huishoudens met grote vermogens, tenzij ze dat vermogen grotendeels in onroerend goed of in aandelen hebben gestoken. Dat laatste geldt uiteraard ook voor pensioenfondsen. Die hebben een flink deel van hun vermogen in vastrentende waarden gestoken die door inflatie aanzienlijk in waarde zullen dalen. Daardoor zal de reële waarde van hun pensioenuitkeringen navenant zal dalen. Dat zal vooral een impact hebben op mensen met grotere pensioenen, omdat mensen die een kleiner pensioen hebben, of alleen AOW, min of meer gecompenseerd zullen worden door de MDJ. Al met al is het netto effect van een MDJ dat ze leidt tot een impuls van de economie en tot een verlaging van de totale financiële schuld, vooral ten opzichte van de omvang van de economie, als gevolg van een herverdeling van het totale financiële vermogen, ten gunste van mensen met een negatief of beperkt financieel vermogen en/of met vooral fysieke bezittingen, en ten laste van mensen met een groter financieel vermogen in de vorm van vastrentende waarden.

Haken en ogen

Uiteraard zitten er haken en ogen aan een MDJ in Nederland. Allereerst is ze niet mogelijk zolang Nederland deel uitmaakt van de Eurozone, tenzij de Eurozone als geheel naar dit middel zou grijpen. En daarnaast zijn er wetten en regels die het door de centrale bank aan de huishoudens verstrekken van geld wellicht zullen belemmeren of bemoeilijken. Verder is het niet zomaar mogelijk om de uitstaande hypotheek- en overige schulden ineens voor een groot deel af te lossen, omdat die aflossingen gebonden zijn aan de leenvoorwaarden die bij de verstrekking ervan met de banken zijn overeengekomen. Maar al die belemmeringen zijn uiteindelijk zo groot als we ze zelf maken: nood breekt wet. Want bedenk dat een MDJ een paardenmiddel is, alleen in te zetten in uiterste nood, als er geen andere opties meer voorhanden zijn. Het is verder van groot belang dat er na de MDJ geen nieuwe zeepbellen en schuldexcessen ontstaan door voortgaand onverantwoord gedrag van de financiële sector. Gelet op de behendigheid die ze heeft getoond in het ontwijken of ontduiken van wet- en regelgeving lijkt een forse inperking van haar toekomstige handelingsvrijheid een cruciale voorwaarde voor het slagen van een MDJ. Anton van de Haar is geoloog en heeft een eigen economie blog.