Op 8 mei 2019 liep Verena Bahlsen, de 26-jarige erfgename van de beroemde Duitse koekjesbakker Bahlsen, het podium op om tijdens een digitale marketingconferentie in Hamburg een gelivestreamde toespraak te houden over duurzame voedselproductie. 

Ze droeg een overall van blauwe spijkerstof en een zwarte coltrui, met daaroverheen een zwarte colbert; de gedempte kleuren vormden een treffend contrast met haar golvende rode haar en lichte sproeten. Vol zelfvertrouwen nam ze de microfoon. Maar na enkele minuten week ze van haar onderwerp af en reageerde ze op een socialistische politicus die voor haar had gesproken over het idee om de grootste bedrijven van Duitsland, zoals BMW, gemeenschappelijk eigendom te maken. 

‘Ik ben een kapitalist,’ verklaarde Verena. ‘Ik bezit een kwart van Bahlsen, en daar ben ik blij om. Het zou ook in de toekomst van mij moeten zijn. Ik wil geld verdienen en zeiljachten kopen van mijn dividend en zo.’ 

Morele flater

Haar achteloze opmerking leidde onmiddellijk tot furieuze reacties op de sociale media. Hoe durfde ze zo te pronken met haar rijkdom, vooral omdat algemeen bekend was dat haar familiebedrijf tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruik had gemaakt van dwangarbeiders? 

Een paar dagen later pareerde Verena de kritiek in Bild, het grootste schandaalblad van Duitsland. ‘Dat was voor mijn tijd en we hebben de dwangarbeiders precies evenveel betaald als de Duitsers en ze goed behandeld.’ Ze voegde eraan toe: ‘Bahlsen hoeft zich nergens schuldig over te voelen.’

Het was geen geheim dat Verena’s familiebedrijf had geprofiteerd van het nazisysteem van dwangarbeid

Een schandaal barstte los. Verena had een morele flater begaan, misschien wel de grootste morele flater die je tegenwoordig in Duitsland kunt begaan: ze had haar onwetendheid over het nazitijdperk getoond. 

Het was geen geheim dat haar familiebedrijf, net als de meeste Duitse bedrijven, tijdens de Tweede Wereldoorlog had geprofiteerd van het nazisysteem van dwangarbeid, waarbij miljoenen buitenlanders uit hun vaderland waren weggevoerd en in Duitse fabrieken tewerkgesteld, vaak tegen schamele beloningen en onder afschuwelijke omstandigheden. 

In het geval van Bahlsen waren zo’n zevenhonderd dwangarbeiders, grotendeels Poolse en Oekraïense vrouwen, naar de koekjesfabriek in Hannover gedeporteerd, waar ze werden onderbetaald en slecht behandeld. 

De opmerkingen van Verena leidden wereldwijd tot krantenkoppen en de gevolgen dienden zich al snel aan. Historici en politici veroordeelden haar opmerkingen, en spoedig daarna klonken de eerste oproepen om Bahlsenkoekjes te boycotten.

Binnen enkele dagen stopte een rij zwarte Mercedeslimousines voor Verena’s appartement in de Berlijnse wijk Prenzlauer Berg om haarzelf en haar bezittingen snel terug naar Hannover te verhuizen. Via het familiebedrijf bood Verena vervolgens met een persbericht haar verontschuldiging aan. 

Onthullingen

Maar verslaggevers van het tijdschrift Der Spiegel begonnen verder te graven. Ze onthulden dat Verena’s grootvader en oudooms, de mannen die Bahlsen tijdens het Derde Rijk hadden bestuurd, lid waren geweest van Hitlers nazipartij (de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, de NSDAP) en geld hadden gedoneerd aan de SS, de almachtige paramilitaire organisatie van nazi-Duitsland. Veel van de Oekraïense vrouwen waren naar de fabriek in Hannover gedeporteerd vanuit een onteigende koekjesfabriek in Kiev die Bahlsen had overgenomen, zo ontdekten de verslaggevers. 

Net als miljoenen Duitsers, hadden de Bahlsens na de oorlog alle aanklachten van betrokkenheid bij de nazi’s ontkend en waren er zonder kleerscheuren vanaf gekomen.

Toen de publieke woede bleef toenemen, nam de familie Bahlsen haar toevlucht tot een beproefde methode om de razernij in te tomen: ze kondigde via haar bedrijf aan dat ze een prominent Duits historicus in de arm had genomen om de geschiedenis van het hele bedrijf en de familie door te lichten, inclusief hun optreden tijdens het nazitijdperk. Als het onderzoek eenmaal was afgerond, zouden de bevindingen worden gepubliceerd in een voor iedereen toegankelijke studie. De aankondiging werkte, en de controverse ebde weg. 

Maar ik wist waar dit verhaal op zou uitdraaien.

Littekens

Eind november 2011 begon ik bij Bloomberg News in New York te werken als verslaggever in een nieuw team, dat onderzoek deed naar verborgen rijkdom, miljardairs en familiebedrijven die vele malen groter waren dan Bahlsen. 

Ik begon op de redactie een week nadat de New Yorkse politie met geweld leden van de Occupy Wall Street-beweging had verwijderd uit het Zucotti Park in het centrum van Manhattans financiële district. In het kielzog van de financiële crisis van de jaren daarvoor was de spanning tussen de rijkste 1 procent en de overige 99 procent van de bevolking wereldwijd tastbaar. Hoewel ik was aangenomen om verslag te doen van Amerikaanse ondernemersdynastieën vroegen mijn chefs me al snel of ik ook over de Duitssprekende landen kon gaan schrijven, omdat ik Nederlands ben.

Met enige tegenzin accepteerde ik het extra werk. De wrede Duitse bezetting van mei 1940 tot mei 1945 had een diep litteken achtergelaten bij de oudere generaties in Nederland en in ons nationale bewustzijn.

Mijn schertsende vijandschap tegenover Duitsers was gekleurd door de oorlogservaringen van mijn familie

Indertijd hadden ‘zij’ ons land bezet en geplunderd. Als jongen die in de jaren ’90 opgroeide in Amsterdam, zag ik hoe de Duitsers in de lente- en zomervakanties onze nabijgelegen stranden ‘binnenvielen’, en erger nog: regelmatig versloegen ze ons met voetbal (en dat is nog steeds vaak het geval).

Mijn schertsende vijandschap tegenover Duitsers was gekleurd door de oorlogservaringen van mijn familie. In 1941 probeerde mijn grootvader van moederskant, een protestant en nog niet getrouwd, Nederland te ontvluchten door met zijn beste vriend van Zandvoort naar Engeland te zeilen. Ze waren van plan zich aan te melden bij de Royal Air Force, maar hun boot werd teruggeblazen naar de kust. Ze werden op het strand van Scheveningen gearresteerd door Duitse soldaten en veroordeeld als politieke gevangenen. 

Mijn grootvader bracht bijna twee jaar in gevangenschap door als dwangarbeider in een staalfabriek in Bochum. Daar liep hij tuberculose op en was ten tijde van zijn vrijlating zo sterk vermagerd dat hij op het randje van de dood balanceerde.

De Joodse ouders van mijn vader waren tijdens de oorlog van elkaar gescheiden. Mijn grootvader bezat en beheerde de Jovanda kousenfabriek in Hengelo. Nadat zijn bedrijf was onteigend door de Duitsers, wist hij onder te duiken in het centrum van Amsterdam. 

‘Humor is de beste wraak’

Mijn grootmoeder vluchtte met mijn driejarige tante en een metgezel in 1942 naar Zwitserland, waar ze oorspronkelijk vandaan kwam. Ze werden aan de Frans-Zwitserse grens gearresteerd door de Gestapo, de Duitse geheime politie. Een Gestapo-officier kreeg medelijden met mijn grootmoeder en haar jonge kind en liet hen gaan. Ze wisten Zwitserland te bereiken. Hun metgezel bij deze vluchtpoging, de bekende schilder Max van Dam, had geen geluk. Hij werd gedeporteerd naar Sobibor, een vernietigingskamp in het door de nazi’s bezette Polen, waar hij werd vermoord.

Ondanks alles wat ze tijdens de oorlog meemaakten, hadden mijn grootouders bijzonder veel geluk. 

Mijn Joodse grootvader werd na de bevrijding herenigd met zijn vrouw en jonge dochter en kreeg zijn kousenfabriek terug; maar zijn vader was omgekomen in concentratiekamp Bergen-Belsen. Mijn Joodse grootouders raakten niet verbitterd vanwege de geliefden die ze kwijtraakten, vermoord door de nazi’s. Evenmin was mijn grootvader van moederskant verbitterd over de tijd die hij in Duitse gevangenschap doorbracht. Voordat hij van zijn vrijheid werd beroofd, werd hij verliefd op zijn buurmeisje. Hij herstelde van zijn tuberculose in een Zwitsers sanatorium, met mijn grootmoeder aan zijn zijde. Vlak na zijn herstel trouwden ze.

Mijn grootvader liet me beloven dat ik de Duitsers nooit serieus zou nemen, omdat ze zichzelf al zo serieus namen

Mijn ouders zijn een paar jaar na de oorlog geboren. Al met al bouwden mijn grootouders voor zichzelf, voor hun kinderen en voor mij een goed leven op.

Maar mijn grootvader van moederskant had wel zijn eigen manier om een mild soort ‘wraak’ op de Duitsers te nemen: hij maakte voortdurend grappen over hen. Hij was mijn held toen ik jong was, een trotse Nederlandse patriot. 

Mijn grootouders woonden in een grote boerderij in Serooskerke, een klein dorpje met driehonderd inwoners op Schouwen-Duiveland in Zeeland, vlak bij de onder Duitsers zo populaire stranden. ‘Alweer een invasie,’ grapte hij elk voorjaar. Hij liet me beloven dat ik de Duitsers nooit serieus zou nemen, omdat ze zichzelf al zo serieus namen. Ik zwoer oprecht dat ik dat nooit zou doen. ‘Humor is de beste wraak,’ zei hij.

Draadje naar de geschiedenis

Maar in mijn nieuwe baan nam ik Duitsers al snel serieus, vooral de ondernemersfamilies die grote investeringsmaatschappijen en bedrijven controleren. In de zomer van 2012 stuitte ik tijdens mijn journalistiek onderzoek op een onopvallende website. ‘Harald Quandt Holding’, luidde de homepage van dit bedrijf, dat de totale waarde van zijn diverse investeringsfirma’s stelde op 18 miljard dollar (16 miljard euro). Hoe slaagde een obscure, Duitse investeringsmaatschappij met een sobere, een pagina tellende website erin zulke verbijsterende hoeveelheden geld te investeren? Die vraag werd het losse draadje dat me naar deze geschiedenis voerde.

Het bleek dat deze tak van de Quandt-ondernemersdynastie afstamde van ene Magda Goebbels, de officieuze first lady van het Derde Rijk en de vrouw van de nazipropagandaminister Joseph Goebbels. 

Magda’s zoon Harald was de enige van haar zeven kinderen die de oorlog overleefde. Harald was het enige kind uit Magda’s eerste huwelijk, met de industrieel Günther Quandt. Hij groeide op in het gezin Goebbels, maar werd nooit lid van de nazipartij. 

Harald Quandt, de zoon van Günther, groeide op in het gezin van Joseph Goebbels

Harald had wel een oudere halfbroer, Herbert Quandt, die jaren na de oorlog BMW van de ondergang had gered. In 2012 waren Herberts jongste erfgenamen met een controlerend belang in BMW nog steeds de rijkste familie van Duitsland, terwijl de erfgenamen van Harald een ‘kleinere’ investeringsmaatschappij beheerden in een lommerrijk kuuroord vlak bij Frankfurt. 

Net als de Bahlsens later zouden doen, hadden de Quandts in 2007 een Duitse historicus opdracht gegeven het naziverleden van de familie te onderzoeken. Ze hadden hiertoe besloten na een kritische tv-documentaire over de betrokkenheid van de dynastie bij het Derde Rijk, die zich concentreerde op de massaproductie van wapens, het gebruik van dwang- en slavenarbeid en de overname van Joodse bedrijven. Günther en Herbert Quandt hadden leidinggegeven aan de familiebedrijven die bij deze activiteiten betrokken waren.

Gebrek aan transparantie

Wat me opviel was het voortdurende gebrek aan historische transparantie onder leden van de rijkere tak van de Quandt-dynastie, de tak die BMW bezit. 

Die transparantie ontbrak zelfs na de publicatie in 2011 van het door de familie opgedragen onderzoek, waarmee ze zeiden ‘openheid’ van zaken te willen geven. De studie onthulde dat de patriarchen van de familie tijdens het nazitijdperk nog veel meer wrede misdaden hadden begaan. 

Ik ontdekte al snel dat de Quandts niet de enigen waren. Ook andere Duitse ondernemersdynastieën floreerden tijdens het Derde Rijk en ook zij bleven wereldwijd gigantische fortuinen beheren, terwijl ze intussen, met wisselend resultaat, probeerden rekenschap af te leggen over hun duistere afstamming.

De geschiedenissen zijn nooit verteld aan een publiek buiten Duitsland, intussen bezitten de families nog steeds miljarden

Deze geschiedenissen zijn nooit verteld aan een publiek buiten Duitsland. Intussen bezitten deze families nog steeds miljarden euro’s en dollars. Sommigen van hun erfgenamen zijn niet langer de eigenaar van een bedrijf, maar beheren simpelweg hun geërfde vermogen. Maar velen bezitten wereldwijd bekende merken – van de auto’s die we rijden, tot koffie en de biertjes die we drinken, de huizen die we huren, het land waarop we leven en de hotels die we boeken voor vakanties en zakenreizen. 

In mijn artikelen concentreerde ik me vooral op de financiële belangen van deze families. Maar die invalshoek liet de meest fascinerende vragen onbeantwoord. Hoe konden de patriarchen van deze families onder Hitlers heerschappij tot zulke grote hoogten reiken? Waarom gingen ze na de val van nazi-Duitsland bijna allemaal vrijuit? Waarom doen, na zo veel decennia, veel van hun erfgenamen nog steeds zo weinig om de misdaden van hun voorouders te erkennen terwijl ze een beeld van de geschiedenis uitdragen dat deze kwesties vaag houdt? Waarom dragen hun liefdadigheidsinstellingen, mediaprijzen en hoofdkantoren nog steeds de naam van hun nazigetrouwe stamvaders?

Het antwoord op die vragen, althans op een deel ervan, is terug te vinden in mijn boek, in de ontstaansgeschiedenis van enkele van de rijkste dynastieën van Duitsland, die nog steeds grote delen van de wereldeconomie beheersen. 

Meer specifiek ligt het antwoord in de verhalen van de stamvaders van die dynastieën, die ongekende hoeveelheden geld en macht verwierven door mee te helpen bij de wreedheden van het Derde Rijk. 

Geboren in of rond het Duitse keizerrijk vonden deze mannen in de instabiele periode na de Eerste Wereldoorlog aansluiting bij de zakelijke elite. Bij het begin van het nazitijdperk, in 1933, waren zij gevestigde industriëlen, financiers, voedselproducenten of auto-ontwerpers, hoewel sommigen hun carrière waren begonnen als de aangewezen erfgenaam van hun heerszuchtige vaders. 

In de jaren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werkten deze mannen samen met Hitlers regime, verrijkten ze zichzelf en hun bedrijven via wapenproductie, de inzet van dwang- en slavenarbeid en de overname van al dan niet Joodse bedrijven in Duitsland  en door de nazi’s veroverde gebieden.

Sommigen van deze tycoons waren fanatieke nazi’s, die Hitlers ideologie onvoorwaardelijk omarmden. Maar de meesten waren simpelweg berekenende, gewetenloze opportunisten, die eropuit waren koste wat het kost hun zakelijke imperia uit te breiden. 

Allemaal werden ze tijdens het Derde Rijk lid van de nazipartij of de SS of allebei. Zo’n duistere geschiedenis kleeft aan de Quandts van BMW; aan de Flicks, de voormalige eigenaren van Daimler-Benz; aan de Fincks, een familie van financiers die Allianz en Munich Re hebben opgericht; aan de Porsche-Piëch-clan die Volkswagen en Porsche bezit; en aan de Oetkers, de eigenaren van wereldwijde imperia van bakingrediënten, kant-en-klaarmaaltijden, bier en luxehotels. Hun patriarchen waren de nazimiljardairs. 

Zegevierende geallieerden

Mijn boek vertelt over de nazigeschiedenis van die Duitse zakendynastieën, die nog steeds wereldwijde invloed hebben. Maar het gaat niet alleen over de zonden van de industriële en financiële titanen van Duitsland.

Het bevat ook het verhaal over de zegevierende geallieerden die na de oorlog opeens moesten beslissen over het lot van deze naziprofiteurs, over de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, die uit politiek eigenbelang en uit angst voor het communisme de meeste van deze tycoons in alle stilte teruggaven aan Duitsland, dat op zijn beurt de meesten van deze magnaten vrijuit liet gaan met weinig meer dan een tik op de vingers. 

Waarom doen de erfgenamen zo weinig om de misdaden van hun voorouders te erkennen?

In de decennia daarna ontwikkelde het westelijke deel van het verdeelde Duitsland zich tot een van de meest welvarende economieën ter wereld. Daarbij vergaarden diezelfde naziondernemers miljarden D-mark en dollars en vonden aansluiting bij de rijkste tycoons ter wereld. Intussen hielden ze hun mond, of logen ze glashard, over hun betrokkenheid bij genocide.

Vandaag de dag hebben slechts enkele erfgenamen van deze mannen daadwerkelijk verantwoording afgelegd over hun familieverleden. Anderen weigeren dat nog steeds, zonder dat het enige consequenties heeft. 

Verena Bahlsen ontkwam aan zakelijke gevolgen voor haar opmerkingen. Haar vader gaf haar zelfs promotie. Half maart 2020 kondigde Bahlsen aan dat Verena, en niet een van de drie andere kinderen uit het gezin, de belangrijkste aandeelhouder van het bedrijf zou worden en de volgende generatie in het familiebedrijf zou vertegenwoordigen.

Openbaar schuldbesef

Het Duitsland dat verrees na de nederlaag in de Tweede Wereldoorlog is uitgegroeid tot een tolerante samenleving die de nagedachtenis aan de oorlog levend houdt en haar bevolking vol wroeging onderwijst over haar misdaden uit het verleden. Terwijl veel hedendaagse mondiale grootmachten ten prooi zijn gevallen aan dictators, extreemrechtse populisten en demagogen, is Duitsland de morele ruggengraat van het Westen geworden.

Een groot deel van dat delicate evenwicht is ontstaan doordat de natie voortdurend in het openbaar schuldbesef heeft getoond over haar naziverleden en de massale wreedheden die onder Hitlers regime hebben plaatsgevonden. 

Steeds meer reactionairen hebben niks op met de progressieve idealen van het naoorlogse Duitsland

In de afgelopen vijftig jaar zijn de politieke leiders van Duitsland hun morele verantwoordelijkheid niet uit de weg gegaan en hebben ze de zonden van het verleden erkend. Maar de afgelopen tijd heeft Duitsland een andere koers ingezet. Nu de laatste getuigen van het nazitijdperk overlijden en de herinnering aan het Derde Rijk vervaagt, zijn er steeds meer reactionairen die niks ophebben met de progressieve idealen van het naoorlogse Duitsland.

In een tijd waarin desinformatie alomtegenwoordig is en extreemrechts wereldwijd groeit, worden historische transparantie en de daarop volgende verantwoording nog belangrijker, zoals we kunnen zien in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, waar standbeelden van confederate generaals, slavenhandelaren en Christoffel Columbus worden neergehaald en universiteiten die naar racistische presidenten zijn vernoemd een nieuwe naam krijgen. 

Niettemin gaat deze confrontatie met het verleden op een of andere manier voorbij aan de legendarische zakenlieden van Duitsland. Hun duistere erfenis blijft in het volle zicht verborgen. In alle bescheidenheid probeert mijn boek daar iets aan te doen.

‘Nazimiljardairs – De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland’ (oorspronkelijke titel ‘Nazi Billionaires’) is in het Nederlands vertaald door Fred Hendriks en uitgegeven door Meulenhoff Boekerij in Amsterdam (isbn 978-90-290-9300-2 en isbn e-boek 978-94-023-1841-8).