Vrije pers: bewaak en bewaar integriteit

KRO-NCRV heeft sinds kort richtlijnen om commerciële activiteiten te beperken van journalisten die voor deze publieke omroep werken. Dat is gebeurd naar aanleiding van de ‘snotneus’-affaire rond Fons de Poel. De Poel zette GroenLinks-fractievoorzitter Jesse Klaver met dat woord weg na diens felle kritiek op de hebzucht bij ABN Amro, terwijl De Poel door die bank royaal betaald werd voor 'schnabbels'.

Ultieme bewaker

De beperkende richtlijnen van KRO-NCRV zijn een stap in de goede richting om de integriteit van journalisten te bewaken en te bewaren. Dat is hard nodig. De vrije pers heeft als belangrijke rol het verstrekken van nieuws en het interpreteren van ontwikkelingen in de samenleving. Voor het integer vervullen van deze rol mag deze vrije pers in haar functioneren niet beperkt worden door andere (lees: commerciële) belangen. Belangenverstrengeling, ofwel: twee heren willen dienen, is onverenigbaar met een vrije pers. Het tast haar geloofwaardigheid fundamenteel aan als de ultieme bewaker van integriteit in de samenleving. In dit artikel houden we een pleidooi voor journalistiek die uiterst zorgvuldig optreedt alvorens tot publieke veroordelingen over te gaan en voor een pers die voor zichzelf dezelfde integriteits-maatstaven aanlegt als journalisten dat doen voor de samenleving.

Zorgvuldig onderzoek

Aan bestuurders en medewerkers in zowel publieke als private organisaties worden hoge integriteitseisen gesteld, evenzo aan politici. Dat is terecht, maar dat mag niet leiden tot premature en onzorgvuldig onderbouwde veroordelingen. Op basis van onvoldoende onderzoek of een onjuiste interpretatie van afgesproken regels veroordeelt de pers regelmatig leidende functionarissen in de publieke en private sector wegens belangenverstrengeling of onjuiste declaraties. Blijkt daarna echter dat de betrokkene onschuldig is, of dat de noodzakelijke nuances uit het oog zijn verloren dan is het kwaad al geschied en blijft er een smet kleven aan de ten onrechte beschuldigde persoon. Zie de veroordeling van oud-burgemeester Bram Peper van Rotterdam (later geheel vrij gesproken) of de manier waarop NRC Handelsblad VU-hoogleraar Peter Nijkamp over de volle breedte van de voorpagina ten onrechte veroordeelde wegens 'plagiaat'.  Ook zijn er publicaties naar aanleiding van een relatief klein 'vergrijp', vaak niet meer dan een vergissing. Zo moest het VVD-kamerlid René Leegte in 2015 uit de Tweede Kamer verdwijnen vanwege het niet melden van een onschuldige, heel bescheiden nevenfunctie en de daaraan verbonden ook heel bescheiden inkomsten. Politici en bestuurders in Nederland zijn overigens bijzonder transparant over hun gedragingen. Kijk naar de website van de Tweede Kamer. Het wemelt van de vermeldingen van zeer kleine geschenken en bescheiden nevenfuncties en zakelijke reizen. Zo hoort het ook. Dat er wel eens iets fout gaat, spreekt vanzelf. Dan hebben de media als bewaker van de maatschappelijke integriteit de taak dit na grondig onderzoek te melden.

Goed voorbeeld journalisten

Journalisten die - al dan niet met de daarbij behorende juridische opleiding - de rol van officier van justitie opeisen, dienen ook hoge integriteitseisen aan zichzelf te stellen en daar ook heel transparant in te zijn. Eisen die zeker niet onderdoen voor de eisen die zij stellen aan politici en bestuurders. Maar daar ontbreekt het te vaak aan. Zeker als het gaat om (de schijn van) belangenverstrengeling laat de integriteitsperceptie van journalisten te wensen over. Zie de sprekerslijsten van alle bureaus die dagvoorzitters, mediators en sprekers leveren: het wemelt van journalisten die ook voor ogenschijnlijk onafhankelijke media werkzaam zijn. Zie de websites van Assemblee, Sprekersbureau en Homerus. De meeste 'schnabbels' kennen wij als nieuwsconsumenten niet. Ze komen bij toeval aan het licht, zoals de klusjes van KRO-NCRV-journalist Fons de Poel bij ABN Amro. Dat is duidelijk een vorm van belangenverstrengeling, die naar het oordeel van diezelfde journalisten onaanvaardbaar is voor politici en bestuurders. Maar De Poel en veel van zijn collega’s doen het gewoon. Kijk naar Eva Jinek, boegbeeld van de publieke omroep, bij onder andere ING en Ordina.

'Zeker als het gaat om (de schijn van) belangenverstrengeling laat de integriteitsperceptie van journalisten te wensen over'

Journalisten spelen een even belangrijke rol in het openbare leven als politici en bestuurders. Waarom leggen zij voor zichzelf andere maatstaven aan? Alleen al het wekken van de schijn van belangenverstrengeling is dodelijk voor een politicus, maar journalisten gaan verder dan het wekken van de schijn. Hun journalistieke belangen zijn te vaak verstrengeld met hun particuliere commerciële belangen. Als nieuwsconsument stoort ons dat, want we weten niet langer met welk sausje overgoten het nieuws en de uitleg daarvan wordt gebracht. We verwachten onbevooroordeelde berichtgeving.

Integriteitsborging

De eerste stap die verbetering kan aanbrengen in deze misstand, is dat aan journalisten dezelfde eisen van transparantie worden gesteld als aan politici en bestuurders over hun betaalde en onbetaalde nevenarbeid. Zo zou de Nederlandse Vereniging van Journalisten een website kunnen openen, waarop ieder lid van deze vereniging zijn nevenactiviteiten moet vermelden. Als voorbeeld kan deze website dienen waar alle nevenactiviteiten van rechters zijn aangegeven. Op basis van die informatie kan een lezer/kijker in ieder geval weten door wie hij wordt voorgelicht. Daarnaast zouden alle publieke omroepen en alle dagbladen bekend moeten maken wélke regels zij hanteren om de integriteit van hun journalisten te bewaken. Private en (semi-) publieke organisaties worden in dezelfde pers hard afgerekend op het ontbreken van regels voor integriteitsbewaking. Zie bijvoorbeeld de veroordeling van ABN Amro eerder dit jaar, na een uitgelekte brief hierover van De Nederlandsche Bank.

'Verontrustend is de reactie van Journaal-hoofdredacteur Marcel Gelauff. Hij vindt de discussie over schnabbels 'niet meer van deze tijd'

De stap van KRO-NCRV juichen wij dan ook toe. Verontrustend is de reactie van Journaal-hoofdredacteur Marcel Gelauff. Hij vindt de discussie over schnabbels 'niet meer van deze tijd'. Zijn medewerkers mogen als freelancer voor meerdere opdrachtgevers werken. Waar blijft het lijstje met nevenactiviteiten van zijn parlementaire redacteuren? Wie van hen werkt voor welk bedrijf, maatschappelijke organisatie of politieke partij? Dit artikel is geen pleidooi voor het ontzien van politici en bestuurders die een gebrek aan integriteit vertonen. Het is vooral een pleidooi voor integriteitsregels van journalisten, die als belangrijke taak hebben integriteit in de samenleving te bewaken en te bewaren.