Tussen de 100 en de 200 miljard euro verdienden Nederlandse pensioenfondsen aan rentederivaten. Een gigantisch bedrag. Maar waar kwam dat geld vandaan? Het is onder andere deze vraag die journalist Cees Grimbergen aan de orde stelt in het vierde deel van het programma Zwarte Zwanen. In de televisieserie van Omroep Max neemt Grimbergen de kijker mee naar de als ‘schimmig’ omschreven wereld van de pensioenfondsen.

De derivatenhandel is een zero-sum game: waar de een wint, verliest de ander. En de verliezers kwamen de afgelopen jaren bij de nodige schandalen veelvuldig in beeld. De bekendste: woningcorporatie Vestia, die ruim 2 miljard euro verlies nam op een derivatenportefeuille van 22 miljard, bij een balans van 6 miljard. Het was een schandaal van internationale proporties, dat Vestia bijna de kop kostte en grote maatschappelijke onrust veroorzaakte. Onderwijsinstellingen, ziekenhuizen en semi-overheden en vele duizenden ondernemers in het midden- en kleinbedrijf zaten ook in de hoek waar de klappen vielen. De media — Follow the Money niet in het minst — besteedden er ruimschoots aandacht aan. Grimbergen brengt in het vierde deel van Zwarte Zwanen voor het eerst winnaars in beeld: de Nederlandse pensioenfondsen. En daar kleeft een morele vraag aan: deugt het als  pensioenfondsen miljarden verdienen aan de verliezen van onder andere kleine ondernemers? En wie adviseerde die pensioenfondsen eigenlijk om die rentederivaten aan te schaffen?

Deugt het als  pensioenfondsen miljarden verdienen aan de verliezen van onder andere kleine ondernemers?

Theo Kocken

De man die Grimbergen nadrukkelijk aan zijn jasje trekt, is hoogleraar Theo Kocken, die overduidelijk financiële belangen heeft bij de derivatenbehoefte van pensioenfondsen. Kocken geldt in Nederland als een van de grootste experts op het gebied van derivaten. Hij is hoogleraar risicomanagement aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en is daarnaast directeur van het bedrijf Cardano, dat hij in 2000 oprichtte en dat inmiddels 160 werknemers telt, verdeeld over vestigingen in Rotterdam en Londen. Cardano adviseert met name hoe pensioenfondsen derivaten moeten inzetten om risico’s af te dekken. Het bedrijf is ook betrokken is bij de verwerking van de derivatentransacties. ‘Niet alleen een advies geven en daarna weglopen, we wilden van het begin af aan ook bij de uitvoering betrokken zijn,’ zegt Kocken vanaf een vakantieadres in Rio de Janeiro. ‘Vooral bij derivaten is dat van belang. Wij snappen precies waar we het over hebben en als wij van Cardano met banken bellen, betekent dat iets anders dan wanneer een middelgroot pensioenfonds dat doet’.

Kocken kwam de laatste jaren enkele malen nadrukkelijk in het nieuws. Zo was de Brabander de drijvende kracht en het intellectuele brein achter de film Boom, bust boom, die hij maakte met Monty Python-lid Terry Jones. Kocken heeft een hard oordeel over de animal spirits die in en rond de financiële sector ruimschoots voorhanden zijn, en dat komt in de film onverdund naar voren.

Relevanter en recenter was zijn optreden namens de onafhankelijke Derivatencommissie. De commissie werd door minister Jeroen Dijsselbloem ingesteld op advies van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) om een ‘uniform herstelkader’ te ontwerpen om benadeelde mkb-ondernemers met een rentederivaat ‘ruimhartig’ te compenseren. Naast Kocken maken ook voormalig Dexia bank-ceo Ben Knüppe en topcurator Rutger Schimmelpenninck deel uit van de commissie. Het drietal oordeelde genadeloos over de wijze waarop banken jarenlang rentederivaten aan de ondernemende man brachten en stelden een stevig eisenpakket samen waarmee mkb’ers een deel van de schade op de banken kunnen verhalen. Met de nodige tegenzin gingen uiteindelijk alle banken met het herstelkader akkoord.

Mooi dat de schade van de mkb-ondernemers goeddeels hersteld zal worden. De winsten van de meeste pensioenfondsen, klanten van uw bedrijf Cardano, stonden al ruimschoots vast.

Geen van onze contracten is gekoppeld aan de ontwikkeling van de waarde van de posities

‘Dat klopt en de resultaten die pensioenfondsen met de rentederivaten hebben behaald, zijn toevallig goed uitgevallen. Bij het afsluiten van de contracten dacht niemand dat de rente naar nul zou gaan. Maar wij spreken niet met pensioenfondsen over hoe ze veel geld aan swaps kunnen verdienen. Wij adviseren ze hoe ze risico’s kunnen afdekken en het renterisico is een van de grootste risico’s die er zijn voor pensioenfondsen.’

Verdient u met Cardano meer wanneer pensioenfondsen op hun posities winst maken?

‘Nee, we hebben met alle Nederlandse klanten een doorlopend contract met een vast bedrag per jaar voor het balansmanagement-werk dat we het hele jaar door voor ze doen. Geen van onze contracten is gekoppeld aan de ontwikkeling van de waarde van de posities. Dat is maar goed ook: het gaat om het reduceren van risico’s en als toevallig de derivaten het goed doen, gaat de waarde van de verplichtingen omhoog.  Dan is het dus geen feest, en wij moeten er dan ook niet beter van worden.’

Het is hoe dan ook een feit dat vele mkb’ers, onderwijs- en zorginstellingen de tegenpartij waren voor de swaps waarmee de pensioenfondsen, op advies van onder andere uw bedrijf Cardano, op profijtelijke wijze hun risico wisten af te dekken.

‘Dat klopt.’

De winst van de een, is het verlies van de ander.

‘Dat is in de kern juist, maar het is onzin om te denken dat de mkb-ondernemer de natuurlijke tegenpartij van een pensioenfonds is. Voor een pensioenfonds hoeft er helemaal geen mkb’er met een swap aan te pas te komen. De natuurlijke tegenpartij voor een pensioenfonds zijn bijvoorbeeld banken die langlopende hypothecaire leningen verschaffen aan hun klanten, inclusief langlopende leningen aan mkb’ers voor bijvoorbeeld hun vastgoed. Die banken vormen het spiegelbeeld van een pensioenfonds, een logische partij om een swap mee af te sluiten. Het risico van de een, is precies tegengesteld aan het risico van de ander. De een — de bank met langlopende leningen — stabiliseert zich met een swap, de ander — het pensioenfonds — doet dat ook. Iedere partij wordt er vanuit risico-oogpunt beter van. Zo werkt het en iedereen die de werking van deze instrumenten goed doorgrondt, weet dat. Het wordt pas een probleem als er op ondeugdelijke wijze swaps worden afgesloten met partijen die geen natuurlijke (tegen)partij zijn, die de producten niet voldoende doorgronden. Als er misselling plaatsvindt, dus, en dat is precies waar veel banken zich de afgelopen jaren schuldig aan hebben gemaakt. Klanten werden vaak niet voldoende geïnformeerd over de risico’s.

Een swap is een zinnig product, maar een boer is niet hetzelfde als een grote onderneming

Een swap is een zinnig product, maar een boer is niet hetzelfde als een grote onderneming. Voor de boer kan een swap of een complexer derivaat, indien deze het product niet goed doorgrondt, potentieel erg gevaarlijk zijn. De informatiebehoefte is aanzienlijk groter bij minder financieel kundige ondernemers. Er zijn ook swaps verkocht aan partijen die daar helemaal geen leningen tegenover hadden staan; Vestia is daarvan het bekendste voorbeeld. De crux zit dus bij een aantal banken. Zij zijn de markt voor een belangrijk deel zelf gaan creëren om er veel geld mee te verdienen. En ze hebben dat op een ondeugdelijke wijze gedaan.’

Wist u, toen u pensioenfondsen adviseerde om zich met swaps tegen rentedalingen te verzekeren, dat mkb-ondernemers de tegenpartij zouden worden?

‘Nee. Het is pas later bekend geworden dat banken ook dit lagere segment, met veel minder kennis, was gaan bedienen. Ik ben daar heel duidelijk over: het mkb moet je, uitzonderingen daargelaten, nooit met derivaten opzadelen, daar hebben die ondernemers veel te weinig kennis voor en met een beetje informatie is dat kennisgebrek niet op te heffen. Het is overigens zo dat mkb’ers slechts voor een klein deel de tegenpartij van pensioenfondsen vormden, hooguit voor 10 procent. Waarschijnlijker is dat het rond de 3 procent is geweest.’

U maakt met Cardano jaarlijks tientallen miljoenen euro’s omzet. U mag zichzelf een vermogend man noemen.

‘Met Cardano doen we het in Nederland goed, in Engeland zijn we zelfs sneller gegroeid en nu aanzienlijk groter. Dat doen we door goed werk te leveren. Ik bezit maar een paar procent van Cardano. Maar u heeft gelijk: ik ben zeker niet arm’.

Zwarte Zwanen — De Schimmigheid Blijft

Vrijdag 15 juli 2016,  20:55, NPO 2, 56 minuten