Multinationale ondernemingen slagen er wereldwijd in belastingheffing te ontwijken. Een vijftigplusser met een kleine werkloosheidsuitkering, die zwart een paar tientjes per week bijverdient, raakt zijn uitkering kwijt. Is dit een demagogische vergelijking? Ja, want het zijn onvergelijkbare situaties. Nee, omdat het ook een uitdrukking is van de toenemende ongelijkheid in de wereld. Ongelijkheid tussen landen en binnen landen, tussen personen, tussen de machtigen en de onmachtigen, tussen ‘haves’ en ‘have nots’.  

Vooral dankzij Thomas Piketty’s boek Kapitaal in de 21^ste eeuw uit 2013 is ongelijkheid een politiek thema geworden. Terecht, want in potentie vormt het mondiaal een bedreiging voor de noodzakelijke samenwerking, en nationaal voor de rechtsstaat en de democratie. Dat verregaande ongelijkheid grote gevolgen kan hebben leert de geschiedenis, met de Franse Revolutie van 1789 en de bolsjewistische van 1917 als extreme voorbeelden. Ook nu vormt in Syrië ongelijkheid de grondslag voor een verwoestende burgeroorlog.

Ook nu vormt in Syrië ongelijkheid de grondslag voor een verwoestende burgeroorlog

De geschiedenis en meer recente ontwikkelingen laten zien dat ongelijkheid verschillende vormen kan aannemen. Het gaat niet alleen om extreme financiële verschillen, maar ook om democratie versus dictatuur, oorlog in plaats van vrede — tussen landen en binnen landen. Al die verschijningsvormen bergen een gevaar in zich.

Ongelijkheid binnen EU

Allereerst de mondiale ongelijkheid tussen landen, zelfs tussen de landen van de Europese Unie (EU). Het verschil in bbp per hoofd van de bevolking tussen Oost-Europa en Noordwest-Europa is groot. Ter illustratie: volgens de gegevens van Eurostat lag het bbp in Nederland in 2014 31 procent boven het gemiddelde van de EU, terwijl dat in Bulgarije minder was dan de helft van het EU-gemiddelde. Het is dus niet vreemd dat in een situatie van vrij personenverkeer een stroom van werknemers op gang komt van oost naar west. Naarmate die aantallen groter worden, leidt dit tot verwrongen reacties in het westen. Zie bijvoorbeeld het beruchte Polen-meldpunt en de reacties in het Verenigd Koninkrijk twee jaar geleden op de stroom Bulgaren en Roemenen.

Nog groter zijn de effecten bij vormen van ongelijkheid die niet alleen met economische verschillen te maken hebben, maar tevens met een gebrek aan leefbaarheid — vooral door oorlogen. Als het Westen de chaos in Syrië niet kan of wil oplossen, is het niet verwonderlijk dat er een enorme vluchtelingenstroom uit dit land op gang komt. Evenzo vanuit Libië. Zolang het bbp in Nederland 130 keer hoger is dan dat in Eritrea, zullen mensen niet alleen de dictatuur daar ontvluchten, maar ook de uitzichtloze armoede. De inmiddels afgenomen inkomensverschillen tussen het Westen en ontwikkelingslanden doen daar weinig aan af.

Uitwassen neoliberalisme

In westerse landen heeft het extreme neoliberalisme sinds het begin van de jaren ‘80 de inkomens- en vermogensongelijkheid sterk doen toenemen. Zie Piketty, en ook François Bourguignon in het Amerikaanse maandblad Foreign Affairs van januari/februari 2016. Jaar in, jaar uit laat De Volkskrant zien dat de inkomens van de best betaalden in Nederland weer (veel) meer zijn toegenomen dan die van de modaal of twee keer modaal verdienende werknemer.

‘De markt,’ zeggen de gelukkigen dan. Een onzinnig argument. De markt is niets anders dan het resultaat van afspraken tussen mensen. En afspraken kun je wijzigen, of liever: fatsoeneren. ‘Maar dan gaan de topmanagers naar het buitenland,’ luidt de tegenwerping. Een stelling die in de praktijk niet op blijkt te gaan. Er zijn geen indicaties of harde cijfers dat er in de gewijzigde situatie een uitstroom van topmanagers naar het buitenland zal zijn. En zo groeit de ongelijkheid tussen de top aan de ene kant en middenklasse en onderklasse aan de andere kant stug door. Ook het erfrecht draagt daar aan bij. Negatieve erfenissen (schulden) worden afgewenteld op de staat, grote bedragen worden tegen een bescheiden erfbelasting geïncasseerd. Een verschijnsel dat de liberale premier Cort van der Linden (1913-1918) zou doen omdraaien in zijn graf. De liberalen van nu zouden zijn speeches en geschriften nog eens moeten lezen.

Ongelijkheid als intellectueel troetelkind

De intellectuele en politieke elite waagt zich graag en vaak aan analyses van het ongelijkheidsfenomeen. Onder de elite verstaan we politici, vertegenwoordigers van de media en wetenschappers.  Zonder twijfel behoren die tot de groep van de haves: mensen die economisch meeliften op de golven van de globalisering.

Delen van de bevolking voelen zich niet meer gehoord door de democratisch verkozen politieke elite

Hun publicaties hebben twee dingen gemeen: de zorg om de toenemende ongelijkheid en het gebrek aan oplossingsgerichtheid. De passiviteit van elitaire opiniemakers leidt tot ontevredenheid, onbegrip en basale agressiviteit bij de onderliggende partij; in Nederland, de VS, in het Verenigd Koninkrijk en elders. Een stemanalyse van Brexit bevestigt dat de electorale steun afkomstig was van ouderen, laagopgeleiden en plattelanders — in vele opzichten de sociaal zwakkere partijen. Delen van de bevolking voelen zich niet meer gehoord door de democratisch verkozen politieke elite, en zoeken een uitweg in populistisch stemgedrag. Dit leidt tot de verontrustende electorale steun voor personen als Donald Trump,  Marine le Pen, Frauke Petry en Geert Wilders: allemaal lieden die keer op keer aanvallen plegen op de democratische instituties. Met populisten aan het roer is de scheiding der machten — de basis van democratische principes — in gevaar.

Bovenlaag moet zijn verantwoordelijkheid nemen

De bovenlaag van de westerse wereld moet zich ervan bewust zijn dat het de sleutel in handen heeft om deze ongelijkheid op fundamentele wijze te reduceren. Dit vereist het stimuleren van de welvaartsgroei in de zich ontwikkelende wereld en het daadwerkelijk verminderen van sociale en materiële verschillen op internationaal en nationaal niveau.

Maatregelen die zeker zullen stuiten op weerstand van dezelfde elites, die hun privileges zien afnemen. De groep die de oplossing in handen heeft, zal moeten inleveren: macht, invloed en geld. Maar zonder deze maatregelen, zonder de bereidheid om welvaart gelijkmatiger te verdelen, zal de westerse wereld ontwricht raken door onstuitbare vluchtelingenstromen, toenemend geweld en groeiend populisme. Bedreigingen die de elites ook zullen treffen bij het behoud van hun huidige privileges en die de bijl aan de wortel van de democratische instituties zullen zetten. 1789 en 1917 zijn jaren waarvan we moeten leren, evenals van de huidige situatie in Syrië.