Waarom is Balkenende eigenlijk niet gehoord?

Bij het begin van de openbare verhoren van de parlementaire enquêtecommissie dacht iedereen van te voren al te weten wat er was misgegaan in de corporatiesector. Een kleine groep megalomane corporatiebestuurders was zichzelf gaan beschouwen als echte ondernemers. Hun grootheidswaan en het ontbreken van een moreel kompas, was de oorzaak van alle ellende. Ja toch?

Neoliberale trend

Na vele tientallen verhoren is duidelijk dat dit maar een stukje van de waarheid is. Natuurlijk waren er ontspoorde zonnekoningen, maar zulke types zijn er altijd. De uitdaging is om een systeem zo in te richten, dat zulke mensen geen kans krijgen. En daaraan schortte het. Het begrip dat als een rode draad door de enquête liep, is zelfregulering. De corporaties waren halverwege de jaren negentig, geheel volgens de toen heersende neoliberale trend, verzelfstandigd. Daar hoorde ook zelfregulering bij en dus een overheid die afstand houdt. De theorie was mooi, maar de praktijk bleek weerbarstig. Meerdere onvoorziene ontwikkelingen maakten zelfregulering tot een riskante aanpak. Om te beginnen werden corporaties op grote schaal omgevormd van verenigingen tot stichtingen. Daarmee werd de directe band met de huurder doorgesneden. Dat maakte het verleidelijk voor een directeur/bestuurder om zich als een soort directeur/eigenaar te gedragen.

Het begrip zelfregulering liep als een rode draad door de enquête

Die alleenheersersneiging werd nog aangewakkerd door de zwakte van het interne toezicht. De commissarissen leken optisch mensen van het juiste gewicht, maar met kennis uit het bedrijfsleven, de politiek of andere middenveldorganisaties kun je bij een corporatie niet al te veel uitrichten. Ze waren als voetbalscheidsrechters die een partij cricket moeten leidden. De bestuurder had bijna altijd een enorme kennisvoorsprong en dat kwam het toezicht niet ten goede.

Slapende rijk

De tweede belangrijke ontwikkeling was de snelle stijging van de huizenprijs. Van 1995 tot 2008 verdubbelde die. Dat betekende dat de corporatiesector, met zijn 2,4 miljoen woningen, zijn vermogen zag verdubbelen. Corporaties werden slapende rijk. Ze hoefden maar een blokje afgeschreven woningen te verkopen en de miljoenen rolden binnen. Ieder probleem kon zo pijnloos worden gladgestreken. Bij een non-profitsector die ruim in zijn middelen zit, hoort een andere governance-structuur en een ander extern toezicht dan bij een armlastige non-profitorganisatie. Vanuit de regering werd niets gedaan, om met nieuwe regelgeving in te spelen op de ontstane situatie. Er waren al veel te veel regels in Nederland, was de mening van de CDA–VVD-coalitie. Er zijn wel pogingen gedaan om de vrijheid van de sector in te dammen. Zo werkte staatssecretaris Johan Remkes (VVD), gedurende het tweede kabinet-Kok (1998-2002) aan een Woon-wet met veel meer sturing door de overheid. Daarbij hoorde ook een brede, sterke, onafhankelijke toezichthouder. Het lukte Remkes niet om de wet op tijd door het kabinet te loodsen. Meteen daarna kwam een CDA-VVD-coalitie aan de macht en Sybilla Dekker, die Remkes opvolgde, stopte het wetsontwerp in een diepe la. Een saillant detail is dat Remkes zelf vicepremier en minister van Binnenlandse Zaken was in dat kabinet. Hij heeft niets gedaan om binnen dat kabinet te lobbyen voor zijn eigen wetsontwerp. Zijn wet was blijkbaar volledig taboe voor de coalitiepartner.

Ze hoefden maar een blokje afgeschreven woningen te verkopen en de miljoenen rolden binnen.

Er was ook nog een beroemd RIGO-rapport, dat in 2005 in opdracht van een aantal Kamerleden werd opgesteld onder leiding van corporatiekenner Johan Conijn. Daarin werd gepleit voor veel meer sturing door de overheid en aanscherping van het externe toezicht. Het gevaar van een overmaat aan kapitaal werd eveneens aan de orde gesteld. Maar ook dat rapport vloekte ernstig met het coalitieakkoord. Minister Dekker legde het daarom in diezelfde diepe la waarin ook het wetsontwerp van Remkes’ was terechtgekomen.

Nevenactiviteiten

Een andere gevaarlijke ontwikkeling was het gedoogbeleid voor nevenactiviteiten. Steeds vaker werd een oogje toegeknepen als corporaties zich met zaken bezighielden die strikt genomen niet tot hun kerntaak hoorden. Corporaties moest je immers niet te veel belemmeren in hun ondernemerschap vond de coalitie. Er was weliswaar een toetsgroep die zich over moeilijke gevallen boog, maar veel werd helemaal niet gemeld bij de minister. Corporaties vonden het meestal genoeg als het WSW bereid was zo’n project te borgen. De grens van wat passend was schoof steeds verder op en er zijn vroege voorbeelden van vreemde nevenactiviteiten. Zo keurde Remkes persoonlijk de aankoop door de toenmalige Amsterdamse corporatie Het Oosten, van het Oibibio-gebouw goed. Het argument was dat de gemeente Amsterdam ter ore was gekomen dat seksbazen het pand wilden kopen. Dat zou volgens de gemeente leiden tot verloedering van de wijk. Dat is vreemd, want de Prins Hendrikkade ligt pal tegenover Amsterdam Centraal. Dat gebied is niet bepaald een corporatiewijk en een corporatie is er niet om het prostitutiebeleid van de gemeente te ondersteunen. Stadgenoot, de rechtsopvolger van Het Oosten, zit tot op de dag van vandaag met dat pand in zijn maag.

Kleine vissen

Het is onbevredigend, maar zeer Nederlands, om aan het eind van zo’n enquête tot de conclusie te komen dat eigenlijk niemand echt schuldig is. Laten we daarom toch eens kijken wie in ieder geval het meest verantwoordelijk is. Erik Staal van Vestia, Roland van der Post van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW), Minister Sybilla Dekker van VROM of Willem van Leeuwen van Aedes hebben allemaal een min of meer bevlekt blazoen, maar het zijn uiteindelijk toch kleine vissen. Ook wijlen Enneus Heerma, de grondlegger van de verzelfstandiging van de sector, treft geen blaam. Zijn idee was op zich goed. Nee, het is iemand die helemaal niet gehoord is tijdens de enquête: Jan Peter Balkenende. Hij was de man die altijd hamerde op het belang van de maatschappelijke onderneming. Hij was ook de man die vond dat zelfregulering de geëigende manier was om de corporatiesector te laten bloeien. Hij maakte dat idee leidend in zijn Kabinetten. Hij was tot slot ook de man die bedong dat zijn Kabinetten geen grote wetgevingstrajecten zouden starten.

Hij was de man die vond dat zelfregulering dé manier was om de corporatiesector te laten bloeien.

De Balkenende-jaren vielen precies in de periode dat er hard bijgestuurd moest worden in de sector, maar de premier gaf niet thuis. Het is een omissie van de eerste orde dat dit CDA-icoon niet is opgeroepen. Aan de andere kant, moeten we ook eerlijk zijn. Er zou waarschijnlijk een woordenbrij uit zijn mond zijn gekomen, waar een enquêtecommissie weinig mee kan. In de antwoorden van de tientallen mensen die wel werden gehoord, klonk de ex-premier trouwens regelmatig door: ‘Met de kennis van nu zou ik het anders doen.’  

---

Peter Hendriks is gastauteur van Follow the Money. Hij is als zelfstandig consultant gespecialiseerd in het doorlichten van woningcorporaties in opdracht van Raden van Toezicht. De komende maanden zal hij voor Follow the Money de parlementaire enquete naar de woningcorporaties volgen en van commentaar voorzien.

Email: P.Hendriks.Senior@Gmail.com