Het kan u bijna niet ontgaan zijn: de Amerikaanse econoom Joseph Stiglitz heeft een boek geschreven over de euro en noemt de munt daarin hét probleem van de Europese Unie. Ook Follow the Money sprak met Stiglitz. Kort samengevat luidt de strekking van zijn boek dat de euro mislukt is, maar nog wel te repareren is. Of, zoals Stiglitz het zegt: de eurolanden moeten een keuze maken: óf ze gaan veel verder met elkaar samenwerken, óf ze moeten de euro opdoeken. Doormodderen is geen optie.

Het eerste houdt in dat de schulden van elk afzonderliijk euroland de schulden van alle eurolanden gezamenlijk worden. Die landen zullen dus een begrotingsunie vormen, inclusief de daarbijbehorende transfers van rijk naar arm. Geen Nederlandse staatsobligaties meer, maar alleen eurobonds: staatsobligaties van de eurozone, waarvan een deel dan naar Den Haag zou vloeien. Hoeveel de eurozone zou moet lenen en hoe dat geleende geld dan wordt verdeeld onder de lidstaten, daarover zou dan logischerwijs een ministerie van Financiën van de eurozone gaan.

Stiglitz geeft zowel aan dat de euro mislukt is als dat de euro nog gered kan worden

Het tweede — het opdoeken van de euro — betekent zeer waarschijnlijk langdurige chaos in Europa. Deze analyse van Stiglitz kan rekenen op warme belangstelling van zowel politici die sterk pro-euro zijn, als hun collega’s die de munt liever vandaag dan morgen zien verdwijnen. Stiglitz geeft immers zowel aan dat de euro mislukt is en het waarschijnlijk beter zou zijn om ermee te stoppen, als dat de euro nog wel gered kan worden door van de eurolanden een volwaardige unie te maken. Beide kampen kunnen Stiglitz’ analyse dus als een grabbelton gebruiken om hun standpunt te onderbouwen met argumenten die afkomstig zijn van een Nobelprijswinnaar in de economie.

Stiglitz is een intelligente man. Ik deel zijn conclusie dat doormodderen geen optie is. Vroeg of laat zal een euroland er genoeg van krijgen. Doormodderen betekent dat de rekening voor het overeind houden van de gemeenschappelijke munt steeds hoger zal uitvallen. Wat Stiglitz in zijn leven echter nooit heeft meegemaakt, is een vergelijkbare situatie als die waarin de eurozone nu verkeert, inclusief de door hem gestelde keuze tussen verder integreren of uit elkaar gaan. Ditzelfde geldt overigens voor vrijwel alle economen die zich mengen in het publieke debat over de toekomst van de euro.

Het gebrek aan ervaring kan gevaarlijk zijn: iets dat op papier prima werkt, kan in de praktijk gedoemd zijn te mislukken. Niet zo heel lang geleden heb ik zoiets van dichtbij meegemaakt en de gevolgen ervan aan den lijve ondervonden.

Ervaringsdeskundige

Ik ben geboren in voormalig Joegoslavië, een federatie die bestond uit behoorlijk autonome deelstaten — inclusief een vetorecht op federale beslissingen — én een muntunie, met de Joegoslavische dinar als gemeenschappelijke munt. Ik heb daar onder meer het ontstaan van een crisis meegemaakt die in bepaalde opzichten vergelijkbaar is met die waarin de eurozone nu verkeert. En, relevanter, ik heb zowel de aanpak van die crisis als de gevolgen ervan mogen ervaren. Daarnaast ben ik een liefhebber van (monetaire) geschiedenis en een van de weinige economen die van mening is dat de geschiedenis ons meer kan vertellen over wat wel of niet werkt op economisch gebied dan alle indrukwekkend ogende wiskundige modellen waarmee economen over het algemeen schermen. Tot slot heb ik heel lang in een muntunie gewoond die prima functioneerde zonder dat er ooit maar sprake is geweest van een plan voor een begrotingsunie.

Aan de hand van die door velen vergeten lessen uit de geschiedenis en mijn eigen levenservaring zal ik betogen dat Stiglitz het verkeerd ziet. En dan bedoel ik niet zijn constatering dat de euro zoals we die nu hebben is mislukt, maar wel zijn oplossing: dat alleen verdere integratie de munt kan redden. Daarmee slaat hij, met alle respect die een Nobelprijswinnaar verdient, de plank mis.

Iets dat op papier prima werkt, kan in de praktijk gedoemd zijn te mislukken

Het zijn die eigen ervaringen op (monetair-)economisch en politiek gebied die ik met je wil delen. In de columns die ik wekelijks voor Follow the Money ga schrijven, zal ik ontwikkelingen in de Europese Unie analyseren en duiden. Ik doe dat mede op basis van mijn eigen ervaringen. Ik noem er alvast een paar: de aanloop naar en het uiteenvallen van een muntunie, het uiteenspatten van een land, een diepe economische en politieke crisis, hoge inflatie, hyperinflatie, nationalisme, fascisme — ik moest in 1992 met de moderne versie van een gele Jodenster op straat lopen — oorlog en het zijn van een vluchteling in een vreemd land. Ik heb het allemaal aan den lijve meegemaakt en het heeft mijn gedachten gevormd.

Theoretische modellen

Terug naar Stiglitz. Mijn ervaring met een vergelijkbaar probleem als dat de eurozone tegenwoordig heeft, heeft me geleerd wat we wel en wat we niet moeten doen om de euro te redden. Wat Stiglitz voorstelt is precies wat we níet moeten doen.

De Amerikaan slaat in mijn ogen de plank volledig mis omdat de stelling dat een verdere integratie tussen eurolanden de énige weg is om de euro te redden, simpelweg niet juist is. Ja, de theoretische modellen geven Stiglitz gelijk, maar dat zijn dezelfde modellen die de huidige crisis en de duur ervan niet zagen aankomen en keer op keer het einde van de crisis voorspelden terwijl die alleen maar erger werd. Maar dat andere prachtige lab dat economen tot hun beschikking hebben (en maar zelden gebruiken) leert ons een andere les.

De geschiedenis laat ons enerzijds zien dat een muntunie best eeuwig kan bestaan zónder een begrotingsunie en anderzijds dat een begrotingsunie géén garantie is dat een muntunie er voor eeuwig zal zijn. Op dat eerste zal ik in een vervolgstuk uitgebreider ingaan. Van het laatste zijn legio voorbeelden, waarvan voormalig Joegoslavië er één is. Dat land beschikte over zo’n begrotingsunie waarvan velen nu menen dat die nodig is om de euro te redden, en de dinar-muntunie bestaat niet meer. In Joegoslavië speelden weliswaar andere problemen een rol, maar er zijn verrassend veel overeenkomsten met de crisis die zich nu in de eurozone en de EU voordoet. Ook daarover zal ik binnenkort op Follow the Money schrijven.

Huwelijkse voorwaarden

Laten we voor het gemak heel even aannemen dat Stiglitz gelijk heeft en dat de enige theoretische manier om de euro te redden een veel diepere integratie tussen eurolanden is. Hij staat daarin niet alleen: ECB-President Mario Draghi en zijn collega’s, de Eurogroep, de voorzitters van het Europees Parlement en de Europese Commissie, de president van de Europese Raad en veel economen zijn het met hem eens. Toch stel ik dan deze vraag: zou het in de praktijk, in de echte wereld, ook werken zoals in de modellen die in de ivoren torens van de economische wetenschap zijn gebouwd? Mijn antwoord daarop: de kans dat er komend weekend een Elfstedentocht wordt gereden is groter.

Zou het in de echte wereld ook werken zoals in de modellen die in de ivoren torens zijn gebouwd?

Voor een werkende begrotingsunie waarin we de inhoud van elkaars portemonnee bij elkaar gooien, zijn er namelijk spelregels nodig om chaos en freerider-gedrag te voorkomen. Als de huidige muntunie gelijk staat aan een lat-relatie (we delen één munt en voor de rest doet ieder zijn eigen ding), dan is een diepere integratie een huwelijk en daarvoor moeten we eerst enkele huwelijkse voorwaarden op papier zetten.

Wat voor soort spelregels hebben we dan nodig? Ik denk aan de regel dat iedereen de besluiten van zo’n gezamenlijk Europees ministerie van Financiën moet uitvoeren. Dan betreft het bijvoorbeeld besluiten over welke economische hervormingen nodig zijn en hoe, waar en wanneer ze moeten worden uitgevoerd. Zo’n ministerie zou besluiten moeten nemen met het oog op de gehele unie en zou dus niet alleen moeten kijken naar de belangen van individuele lidstaten. Dat betekent dat overstemmen er niet bijhoort, of dat, als er toch enige nationale autonomie blijft bestaan op begrotingsgebied, er regels komen over hoeveel en hoe lang elk land in het rood mag staan. Dat soort werk, zeg maar. En mochten er leden van de unie zijn die zich ondanks alles niet aan de afspraken houden, dan moet dat gezamenlijke ministerie van Financiën zowel de wil als de macht hebben om het naleven ervan af te dwingen.

Dat klinkt bekend. Bij de invoering van de euro hebben we óók wat van die spelregels met elkaar afgesproken. Over hoe hoog het begrotingstekort maximaal mag zijn, wanneer een tekort is toegestaan en wat een land moet doen om zijn tekort weg te werken. Het ontegenzeggelijke feit is dat al die regels stelselmatig met voeten zijn getreden.

Let op: het gaat me er even niet om of die regels ergens op sloegen — dat is een andere discussie. Het gaat me hier om het principe: aan gezamenlijke afspraken dien je je te houden. Over het veelgehoorde argument ‘maar als de regels stupide zijn, dan is het stupide je daar aan te houden, zoals in de huidige crisis’ kan ik kort zijn. Dat mag zo zijn, maar hoe verklaren we dan dat de eurolanden zich ook in economisch zeer goede jaren niet aan de regels hebben gehouden? Ondertussen bleek ‘Brussel’ noch in staat te zijn het naleven van de afspraken af te dwingen, noch bereid om in te grijpen als deze herhaaldelijk werden geschonden. In Frankfurt, bij de ECB, worden beslissingen met een simpele meerderheid genomen en hebben de zwakke eurolanden de centrale bank in feite gekaapt.

Naïef

Een begrotingsunie in de eurozone, volgens Stiglitz c.s. de enige manier om de euro voorgoed levensvatbaar te maken, zou dus gevormd worden door dezelfde landen die aangetoond hebben zich niet te willen en/of te kunnen houden aan de gezamenlijke regels die voor zo’n unie nodig zijn. Zo’n unie zou bovendien worden aangestuurd door hetzelfde machtscentrum dat niet in staat is geweest om naleving van de regels af te dwingen. Sterker nog, het zijn de twee machtscentra in de huidige eurozone zélf die keer op keer de regels negeren. Brussel heeft nog nooit ook maar een cent boete opgelegd voor buitensporige begrotingstekorten, en heeft zelf vaak een begrotingstekort, hetgeen volgens de Europese regels niet is toegestaan. En de ECB doet alles wat de bank volgens haar eigen grondwet niet mag doen.

De ECB doet alles wat de bank volgens haar eigen grondwet niet mag doen.

Wie met dat in het achterhoofd er nog steeds op vertrouwt dat een begrotingsunie in de eurozone zal werken, is óf zeer naïef, óf heeft enorme oogkleppen op. Het kan ook dat het zich houden aan de afspraken en regels niet belangrijk wordt gevonden. De kans dat dezelfde landen die zich sinds 1999 in een muntunie niet aan de regels hebben willen houden, dat in een begrotingsunie wél zouden doen, is hoe dan ook heel klein.

Volgende week ga ik nader in op de tweede reden waarom Stiglitz de plank misslaat met zijn conclusie dat verdere integratie van de eurozone nodig is om de euro levensvatbaar te maken. En in de weken erna volgen meer beschouwingen. Ik denk aan vragen als ‘moet Nederland uit de euro stappen?’ en aan de vraag hoe we, als de oplossing van Stiglitz inderdaad niet gaat werken, onze gemeenschappelijke munt in Europa wél levensvatbaar kunnen maken. En natuurlijk wat de Europese Unie en haar leiders kunnen leren van de ervaringen die in voormalig Joegoslavië zijn opgedaan.