Dit artikel verscheen ook in het Engels. 

‘Het tijdperk van het neoliberalisme loopt ten einde,’ schreef Rutger Bregman op 14 mei op de Correspondent. De meest succesvolle publicist van Nederland, die sinds zijn uitspraak ‘taxes, taxes, taxes’ op het World Economic Forum in Davos ook internationaal furore maakt, houdt met zijn levendige verhalen de moraal hoog: ‘Nu is de ruimte er voor een ander, realistischer mensbeeld: dat de mens is geëvolueerd om samen te werken.’

De blije boodschap van Bregman sluit naadloos aan op zijn laatste boek De meeste mensen deugen. Daarvan wordt binnenkort een hoofdstuk verfilmd, over zes jongens uit Tonga die terechtkomen op een onbewoond eiland in de Stille Oceaan. Ze symboliseren voor Bregman de weerlegging van het zwartgallige mensbeeld in de literaire klassieker Lord of the Flies (1954) van William Golding.

In dat boek strandt een groep Britse schoolkinderen op een onbewoond eiland. Aanvankelijk werken ze samen onder het democratische leiderschap van Ralph, maar dat is van korte duur. ’s Nachts zijn de jongens bang voor het denkbeeldige beest dat op het eiland zou leven. Antagonist Jack Merridew buit die angst uit om de macht naar zich toe te trekken. Hij belooft de kleine jongens, de littleuns, bescherming en zegt dat hij samen met zijn sterke vrienden, de biguns, het beest zal doden. De groep valt in twee kampen uiteen. Barbaarse rituelen doen hun intrede, de jongens tekenen met houtskool strepen op hun gezicht en veranderen zelf in beesten. Ze laten hun gewelddadige neigingen de vrije loop. Als de jongens uiteindelijk worden gered, staat het halve eiland in lichterlaaie en zijn drie van hen dood. 

Van Lord of the Flies werden tientallen miljoenen exemplaren verkocht. Al werd het verhaal van A tot Z door Golding verzonnen, de idee dat in ieder van ons een beest schuilt, werd door velen – waaronder het Zweedse Nobelprijscomité – ‘als realistisch verhalende kunst’ beschouwd. Bregman twijfelde, ging op zoek naar de echte Lord of the Flies, en kwam de Tongaanse jongens op het spoor. Zij sloegen elkaar niet de hersens in, maar wisten door samenwerking op een onbewoond eiland te overleven totdat ze ruim een jaar later werden gered. Bregman verwerkte het inspirerende voorbeeld van broederschap in een essay: 'Wat er écht gebeurt als kinderen op een onbewoond eiland stranden’. En in De meeste mensen deugen weet hij met een aaneenrijging van dit soort voorbeelden een hoopgevend beeld te schetsen: de mens is niet van nature slecht, maar juist ‘geëvolueerd om samen te werken’.

De echte Jack

Maar wat gebeurt er ondertussen in de wereld van de grote mensen? In de Verenigde Staten marcheren zwaarbewapende agenten door de straten en is een avondklok afgekondigd. Wie niet gehoorzaamt, wordt beschoten. In alle grote Amerikaanse steden, en ook in Londen en Amsterdam, wordt gedemonstreerd tegen politiegeweld dat is gericht op niet-blanke Amerikanen. Soms gaat het geweldloos, maar op steeds meer plekken zijn er harde confrontaties met de politie en gaan auto’s in brand. 

De directe aanleiding is de moord op George Floyd, een Amerikaan van Afrikaanse afkomst, maar onderliggend is er veel meer aan de hand. 35 miljoen Amerikanen verloren de afgelopen maanden hun baan, van wie de meerderheid ongeschoolde arbeid verrichtte tegen een laag loon. Mensen kunnen simpelweg niet meer rondkomen. De sterftecijfers laten zien dat Amerikanen met een Afrikaanse of Latijns-Amerikaanse achtergrond ook door corona onevenredig hard worden geraakt. Er is sprake van structurele ongelijkheid.

‘De regels,’ schreeuwt Ralph, ‘je overtreedt de regels!’

Jack haalt zijn schouders op. ‘Wat maakt het uit?’

‘De regels zijn het enige wat we hebben!’

Jack schreeuwt naar hem: ‘Schijt aan de regels! We zijn sterk – we jagen! Als er een beest is, dan jagen we het op! We vormen een cirkel en we slaan, en we slaan, en we slaan!’ 

‘When the looting starts, the shooting starts,’ twitterde president Trump. Een uitspraak die hij leende van Miami Police Chief Walter Headle, die er in 1967 de woede van de burgerrechtenbeweging mee over zich afriep. Twee uur later verborg Twitter Trumps tweet omdat die geweld zou verheerlijken. De president van the land of the free reageerde als een echte Jack Merridew: We zijn sterk – we jagen! Maar anders dan Jack heeft Donald de macht van het Amerikaanse leger achter zich staan en hij mept als een wilde om zich heen. Naar demonstranten, naar burgemeesters die het niet met hem eens zijn, en natuurlijk naar de pers: ‘De Lamestream Media doen er alles aan om haat en anarchie aan te wakkeren.’ 

Maar anders dan Jack heeft Donald de macht van het Amerikaanse leger achter zich staan 

Ook journalisten worden door de politie geslagen en beschoten. Er zijn, net als in het verhaal van Golding, twee kampen: of je bent met de opstandige demonstranten of je kiest voor de regering-Trump: ‘We hebben onze militairen klaarstaan.’

Eerst het vreten

In Nederland omarmen de regeringsleiders liever het mensbeeld van Bregman dan dat van Golding. ‘We moeten dit met z’n allen doen,’ was de boodschap van premier Mark Ruttes tv-speech aan het begin van de crisis. Het gevoel van saamhorigheid werd de troef tegen corona. Sigrid Kaag, minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, zei het op Bevrijdingsdag nog mooier: ‘De pandemie moedigt ons aan om de wereldbevolking als één samenleving te zien, dwingt ons in te zien dat individuele keuzes gevolgen hebben voor iedereen.’ 

Woorden blijken nog geen daden. Al op 22 april waarschuwde de voedselhulporganisatie van de Verenigde Naties voor ‘hongersnoden van Bijbelse proporties’. Er dreigen voedseltekorten voor 135 miljoen mensen in 55 landen, die volgens de VN veel meer slachtoffers zullen eisen dan het virus zelf. Tegelijkertijd ligt in Nederland een miljard kilo aardappelen weg te rotten en kunnen we in onze vrieshuizen de dode kalveren, koeien en varkens niet meer kwijt. 

‘Corona leert ons dat onze naasten óók aan de andere kant van de wereld wonen,’ zei Kaag. ‘Deze pandemie zóú kunnen leiden tot nieuwe waarden,’ schreef Bregman. Maar waar de KLM jaarlijks met 130.000 vluchten zakenlieden binnen een dag heen en weer brengt van Amsterdam naar Londen, en vakantiegangers naar Bali of Majorca, worden onze voedseloverschotten niet naar het door oorlog geteisterde Jemen of het door droogte geplaagde Afrika gebracht. Zelfs niet nu de vliegtuigen aan de grond staan, de piloten elke maand uit publieke middelen tot 9500 euro van hun salaris ontvangen, en de kosten van eerder aangegane contracten voor vliegtuiglease en kerosine met nog eens 4 miljard euro belastinggeld worden gegarandeerd.

Net als de arme Amerikanen die de straat op gaan, hebben ook oorlogsslachtoffers en klimaatvluchtelingen weinig in de melk te brokkelen. Wapenleveranties aan schurkenregimes gaan gewoon door, zelfs wanneer die regimes journalisten in stukjes laten hakken en de vrouwelijke helft van hun bevolking onderdrukken. Europese wapenembargo’s tegen Saoedi-Arabië werden vorig jaar weggestemd, omdat dealtjes met Mohammad bin Salman al-Saoed goed zijn voor de ‘werkgelegenheid’ in de Waalse wapenfabriek FN Herstal. 

Dat de luchtvaart moet krimpen om klimaatverandering het hoofd te bieden, wordt eveneens genegeerd wanneer er banen bij de KLM op de tocht staan.

Mensen zijn zo gevoelig voor het dreigement van banenverlies hier en nu dat ze spontaan vergeten dat er een connectie bestaat met oorlogsmisdaden en vervuiling ver weg, en met het verlies van biodiversiteit en opwarming van de aarde – iets waarvan de effecten vooral in de toekomst liggen. Zoals de Duitse theatermaker Bertolt Brecht het een eeuw geleden in de Driestuiversopera zei: ‘Eerst komt het vreten, dan de moraal.’

Marktwerking als varkenskop

Het toneelstuk was een aanklacht tegen het kapitalisme van de jaren twintig. Brecht ridiculiseert vooral de rijken die het moralisme prediken, terwijl ze het arme deel van de bevolking voor zich laten zwoegen. Ondertussen verandert er niets.  

Dat is ook een beetje het gevaar met het moralisme van Bregman. ‘Als het neoliberalisme één dogma had, dan was het dat de meeste mensen egoïsten zijn. Uit dit cynische mensbeeld volgde al het andere – de privatiseringen, de groeiende ongelijkheid, de uitholling van de publieke sector.’

Dat groeiende ongelijkheid een groot probleem is, heeft Bregman goed gezien. Dat is ook in Nederland het geval. Recent onderzoek van het ministerie van Financiën wijst uit dat het vermogen van de rijkste 1 procent van Nederland veel groter is dan eerder geschat. Bevestigt dit niet dat mensen juist wel egoïsten zijn? Of in elk geval kunnen zijn? Zouden ze anders niet gewoon een deel van hun geld weggeven aan de armen? 

Wie al naar Amerika kijkt, begrijpt dat privatisering van zorg en onderwijs niet bijdraagt aan gelijke kansen of een egalitaire samenleving. Maar zoals onderzoekers Merijn Oudenampsen en Bram Mellink op Bregmans eigen platform schreven: ‘Neoliberalisme is hét containerbegrip geworden voor alle kwalen van onze tijd – voor links althans.’ Dat is ook hoe Bregman het beschrijft: een cynisch mensbeeld en de ideologie van vrijemarktwerking zijn de bron van het kwaad. 

Oudenampsen en Mellink leggen echter uit dat neoliberalisme in de basis iets heel anders is dan: ‘de markt lost het wel op’. De oorspronkelijke neoliberalen zetten zich in de jaren veertig en vijftig juist af tegen het principe van laissez-faire. Ze bedeelden de staat een belangrijke rol toe in het bestrijden van monopolisten en kartels: de overheid als aanjager van de markt. Oudenampsen en Mellink zeggen: ‘Wie neoliberalen wegzet als marktfundamentalisten, speelt hen in de kaart.’

De overheid jaagt de markt niet aan, maar houdt too big to fail-bedrijven overeind ten koste van gezonde concurrentie

Dat is ook wat Bregman doet. Neoliberalisme heeft veel weg van een religie, maar – anders dan hoe het wordt bezongen – is het geen geloof in marktwerking, maar in het omgekeerde daarvan. Tech billionaire en Trump-adviseur Peter Thiel, die – voor als de pleuris uitbreekt – een vluchtoord kocht in preppersmekka Nieuw-Zeeland, legt het in zijn boek Zero to One haarfijn uit: ‘Een monopolie is de belangrijkste voorwaarde voor elk succesvol bedrijf.’ En: ‘Alle mislukte bedrijven zijn hetzelfde: het is ze niet gelukt om aan concurrentie te ontsnappen.’ 

Het aanbidden van marktwerking gebeurt slechts voor de bühne; het is de varkenskop die Jack in Lord of the Flies op een stok zet om de jongens angst in te boezemen. Het beest lijkt tot leven te komen als de vliegen eruit kruipen, maar dat is slechts een illusie. Het echte streven van neoliberalen is het vormen van oligopolies en monopolies. De overheid is daarbij vaak een bondgenoot. Ze jaagt de markt helemaal niet aan, maar houdt oligopolies van too big to fail-bedrijven overeind, ten koste van gezonde concurrentie. Kunnen kiezen tussen enkele grote zorgverzekeraars of tussen vier identieke banken, is geen vrije markt. Dat is de schijn van marktwerking, waardoor een paar grote bedrijven winst kunnen maken ten nadele van een dienstbare zorgverlening en een dito bankensector.

Globalisering en handelspolitiek

Bregman verwacht dat de coronacrisis – in tegenstelling tot de kredietcrisis van 2008 – het moment is waarop het lukt om ‘radicale ideeën naar het centrum van de macht te brengen’. Maar is dat werkelijk zo? 

Neem deze woorden van minister Kaag, op 5 mei: ‘Globalisering heeft kwetsbaarheden en risico’s. Die onderken ik ten volle.’ Ze doelt op de snelle verspreiding van het virus door het internationale vliegverkeer, maar ook op de globale productieketens, met minimale voorraden en just in time delivery waardoor tests, mondkapjes en beademingsapparatuur schaars beschikbaar waren. Onze afhankelijkheid van enkele oligopolisten stond een snelle opschaling van de zorgcapaciteit in de weg, omdat een handjevol producenten de vraag niet meer aankon. 

Kaag trekt daar echter geen lering uit: ‘Maar ik verzet me tegen stemmen die zich keren tegen internationale samenwerking en handel en die wijzen naar het virus om te bepleiten wat ze altijd al bepleitten: meer nationalisme, autarkie en protectionisme. Dat is mij te gemakkelijk.’

Shell en Heineken beloofden ontwikkelingslanden gouden bergen, maar brachten vaak uitbuiting en verwoesting van de natuur

Ze zet nationalisme en autarkie neer als de donkere tegenhangers van globalisering, internationale samenwerking en handel. In werkelijkheid buitten opeenvolgende kabinetten nationalistisch sentiment al decennialang uit om hun handelspolitiek door te drukken. Bedrijven als Shell en Heineken spanden de Nederlandse overheid meermaals voor hun karretje om in ontwikkelingslanden projecten binnen te slepen. Ze beloofden de lokale bevolkingen gouden bergen, maar brachten vaak uitbuiting en verwoesting van de natuur. 

Een koninklijke titel in de bedrijfsnaam draagt bij aan het Oranjegevoel. Cora van Nieuwenhuizen, minister van Infrastructuur, zette de KLM neer als ‘onze blauwe trots’ om zo de miljardengaranties verteerbaar te maken voor het Nederlandse volk. Maar van ‘nationale trots’ is vanuit die multinationals zelf weinig te merken. Ze hebben vaak meerdere nationaliteiten en verplaatsen hun hoofdkantoren zonder blikken of blozen. Een bedrijf als Shell is net zo Brits als Nederlands en gaf de afgelopen jaren meer uit aan het omkopen van corrupte politici in Nigeria dan het hier vennootschapsbelasting betaalde.

‘Je overtreedt de regels’

De pandemie zou de terugkeer naar meer lokale economieën en productieketens kunnen stimuleren. Maar zelfs als een toekomstige minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking zou breken met het beleid van Kaag en haar voorgangers, wordt dat een lastige klus. De Brusselse lobbywaakhond Corporate Europe Observatory publiceerde op 18 mei een rapport over de advocatenkantoren die al klaarstaan om namens internationale investeerders te procederen tegen de coronamaatregelen die overheden nu nemen. 

Dat doen deze juristen via zogenoemde tribunalen voor investor-state dispute settlement (ISDS): supranationale rechtbanken die multinationals en hun investeerders de mogelijkheid geven grote sommen geld te eisen wanneer een overheid hun belangen schaadt.

‘De regels zijn het enige wat we hebben!’ 

Maar is dat ook zo als de regels niet meer in dienst staan van de bevolking? 

Maatregelen die bijvoorbeeld leiden tot hogere belastingen voor multinationals, tot lagere subsidies, tot belemmeringen voor de export, of tot beïnvloeding van prijzen, kunnen via een ISDS worden aangevochten. Ook beleid dat medische goederen of farmaceutische receptuur beschikbaar moet maken, kan uitmonden in claims van multinationals die menen dat hun belangen in het geding zijn. 

Dat gebeurt ook al. Omdat betere hygiëne en zoiets simpels als handen wassen virusverspreiding tegengaan, besloot de regering van El Salvador dat families met covid-19 hun waterrekening enkele maanden niet hoeven te betalen. Om de kosten voor de armsten te drukken, hoeven mensen in Peru tijdelijk geen tol te betalen op de wegen. Terwijl overheden zo trachten de allerzwaksten te ontlasten en hun economie op de rails te houden, zijn de buitenlandse investeerders in geprivatiseerde waterbedrijven en de eigenaren van tolwegen nu al schadeclaims aan het voorbereiden – de belastingbetalers in die landen kunnen straks opdraaien voor de rekening.

Kapitaal vermenigvuldigt zich als een virus

En inwoners van opkomende economieën hebben het al zwaar. De ingezakte grondstofprijzen en de stilgevallen toeristenindustrie raken de minder ontwikkelde landen onevenredig hard. Op Aruba, Curaçao en Sint Maarten, onderdelen van het Koninkrijk der Nederlanden, hebben mensen honger. In India verloren 112 miljoen mensen hun inkomstenbron. 

Juist landen in ontwikkeling lijden onder de krachten van het externe grote geld

Daar komt bij dat juist landen in ontwikkeling lijden onder de krachten van het externe grote geld. Kapitaal kan zich vrijuit over de wereld verplaatsen en gedraagt zich daarbij eigenlijk net als een virus. Om zich te ‘vermenigvuldigen’ gaat geld op zoek naar de goedkoopste arbeid. Het wordt geïnvesteerd op plekken waar ‘belemmeringen’ voor winstmaximalisatie, zoals sociale structuren om werknemers te beschermen, niet bestaan. Geld vermeerdert zich via moderne vormen van slavernij – met werknemers die 80 uur per week op de fabrieksvloer staan en als middeleeuwse horigen in naastgelegen containers leven. De investeerder wordt rijk; jammer dan voor de werknemer die al zijn energie opbrandt. Zodra er niets meer te halen valt, wordt hij rücksichtslos aan zijn lot overgelaten. In respons op de coronacrisis trokken internationale beleggers alleen al in maart een recordbedrag van 83 miljard dollar terug uit opkomende markten, juist nu ze daar het geld zo hard nodig hebben.

De werknemer delft het onderspit

Voormalig hedgefonds-trader Jonathan Tepper verwoordt het in zijn boek The myth of capitalism (2019) als volgt: ‘Zolang de vruchten van de economie niet worden gedeeld met de mensen die de arbeid leveren, gaan de opbrengsten van de markt alleen naar ceo’s, managers en de allerrijksten.’ Dat gebeurt niet alleen in ontwikkelingslanden maar ook in de VS, Europa en Nederland: waar het kapitaal vertrekt sluiten fabrieken, vallen massaontslagen en worden de sociale bescherming en onderhandelingspositie van de werknemer afgebroken. Onderzoek van McKinsey toont dat het aandeel van het wereldwijde bbp dat wordt uitbetaald in salarissen sinds 1980 afneemt. 

De hardste klappen vallen bij de groep die ook al voor de crisis in de meest onzekere omstandigheden verkeerde. Flexwerkers en zzp’ers die als gevolg van de lockdown thuiszitten, kunnen slechts rekenen op een versnelde bijstandsuitkering van maximaal 1500 euro per maand. Daarbij geldt dan ook nog een inkomenscheck: als je partner genoeg verdient, krijg je niks. Dat vormt een flink contrast met de NOW-regeling voor bedrijven. Die vergoedt 90 procent van de salarissen van vaste werknemers, inclusief vakantiegeld en pensioen, tot 9500 euro per maand. En die steun is dan weer niet conditioneel aan een inkomenscheck.

Nadat de SP en de Christenunie hem vroegen om ‘uitbuiting, slechte arbeidsomstandigheden en erbarmelijke huisvesting van arbeidsmigranten tegen te gaan,’ antwoordde minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken en Werkgelegenheid op 4 mei: ‘Iedere vorm van protectie, afscherming van nationale markten of bescherming van nationale ondernemingen is zeer schadelijk voor Nederland.’ Aan het vrije verkeer van kapitaal, goederen en personen wordt niet getornd, ook niet als dat deplorabele werkomstandigheden oplevert. Intussen woedde het coronavirus in de busjes die arbeidsmigranten uit Oost-Europa elke dag – hutjemutje – naar Nederlandse vleesbedrijven brengen. Net als in Lord of the Flies wordt de stem van littleuns (de kleintjes) niet gehoord. Ze zijn overgeleverd aan de gratie van de biguns (de groten). 

Het kabinet sorteert niet voor op innovatie, hervorming en ondernemerschap, maar op het in stand houden van de status quo

De onwil om structurele veranderingen door te voeren, is een gevolg van een afweging. Van een balans waarop het belang van het internationale handelsverkeer en het overleven van bedrijven zwaarder wegen dan het welzijn van werknemers. Koolmees schrapt in het tweede steunpakket de ontslagboete. De overheid blijft 90 procent van de salarissen doorbetalen, ook aan bedrijven die ondertussen andere medewerkers eruit gooien. Op zich is die insteek verdedigbaar. Sommige ondernemingen zullen na corona niet meer in hun oude vorm verder kunnen gaan omdat de wereld is veranderd. Hervormingen en ontslagrondes zijn volgens het innovatieprincipe van creatieve destructie onvermijdelijk.

Maar de keuzes van Koolmees tonen dat het kabinet niet voorsorteert op innovatie, hervorming en ondernemerschap, maar op het in stand houden van de status quo. De NOW-regeling is gericht op loonkosten. Het kabinet deed aanvankelijk nauwelijks wat om de doorgaande, vaste lasten van kleine ondernemers te verzachten. Horecabedrijven, starters, groei- en seizoensbedrijven krijgen bovendien vaak veel minder dan 90 procent van hun loonkosten vergoed. Maar de grote scheepsbouwer Royal IHC, die ook voor corona al problemen had, en de KLM, die juist rijp is voor structurele hervormingen, ontvangen bovenop de NOW nog aanvullende steun. 

De biguns delen de lakens uit, en de enigen die de coronacrisis echt aangrijpen om te veranderen zijn de allergrootste techbedrijven. Amazon doet nu goede zaken. Jeff Bezos is vastbesloten om de marge over de last mile, de verdienste over de laatste stap naar de klant die voorheen voor de middenstander was, ook in de toekomst op de bankrekening van Amazon bij te schrijven.

Twitter en Facebook kondigden aan dat thuiswerken en videoconferenties het nieuwe normaal zijn. Het sluiten van kantoren bespaart kosten. Dat klinkt in eerste instantie misschien best aardig: minder reizen, minder CO2-uitstoot, minder files. Maar elke dag wasdag, en elke dag alleen zijn op je zolderkamertje, is een stuk minder rooskleurig wanneer op kantoor samenwerken met collega’s niet meer kan. 

Een steeds groter deel van de werknemers zal zijn onderhandelingspositie en arbeidsvoorwaarden verder verschraald zien worden. Precies zoals het chauffeurs, maaltijdbezorgers en schoonmakers van platformbedrijven als Uber en Deliveroo eerder verging. Zij hebben in deze crisis geen zekerheden om op terug te vallen. Uber ontsloeg inmiddels 3500 mensen: heel efficiënt, met een online Zoom-gesprek van een paar minuten. 

Taxes, taxes, taxes

Bregman put voor zijn essay over het neoliberalisme uit het werk van de economen Thomas Piketty, Branko Milanović en Gabriel Zucman, die alle drie aantonen dat de ongelijkheid zowel binnen als tussen landen de afgelopen jaren enorm is toegenomen. Bregmans oplossing: ‘Voer een jaarlijkse, progressieve belasting op vermogen in voor alle multimiljonairs.’

Inhoudelijk valt er weinig op af te dingen. Herverdeling van extreem grote vermogens zou goed zijn voor de economie. Rijken geven een veel kleiner deel van hun geld uit aan goederen en diensten die voor anderen banen en inkomen creëren. Michael Pettis, hoogleraar finance aan de Universiteit van Peking en Matthew C. Klein, economieredacteur bij Barrons,berekenden dat de 90 procent van de huishoudens die het minste verdient minder dan 5 procent opzij kan zetten, terwijl de 1 procent die het meest verdient 40 procent van het inkomen spaart. Je kunt tenslotte maar zoveel miljoenen per jaar spenderen aan champagne drinken op je zeiljacht. 

De belangrijkste belastingverhoging van dit kabinet was die op voedingsmiddelen, boeken en water

‘Taxes, taxes, taxes’ roepen is makkelijker dan ze invoeren. Bregman meldde dat hij het geld dat hij met de filmrechten verdient, weggeeft aan de Tongaanse gemeenschap van zijn hoofdrolspelers. Maar dat soort vrijgevigheid is niet de maatstaf. De rijke machthebbers van nu staan net zo min te trappelen om hun vermogen af te staan als de hertogen en graven van weleer. De belangrijkste belastingverhoging van dit kabinet was die op voedingsmiddelen, boeken en water. Verlaging van de winstbelasting staat nog steeds op de agenda, en als het niet zo enorm veel weerstand had opgeroepen, was de dividendbelasting allang afgeschaft. 

Daarbij komt dat hogere belastingtarieven niet automatisch ook het systeem veranderen. Ongeremde globalisering en financialisering hebben een onevenwichtige wereld gecreëerd. De initiële welvaartsverdeling tussen arbeid en kapitaal is steeds schever gegroeid. Alleen een herverdeling pakt het probleem van de primaire disbalans in inkomens niet aan, en in dat geval blijft het dweilen met de kraan open. Er is dus meer nodig.

Consumeren op de pof

‘De rijksten op aarde en de bedrijven die zij controleren hebben hun deel van het globale inkomen vergroot ten koste van alle anderen,’ schrijven Pettis en Klein. Ze leggen uit hoe de klasse van kapitaalbezitters – voor eigen gewin – de verschillen tussen export- en importlanden tot enorme hoogte liet oplopen. Dat is in de eerste plaats funest voor landen met grote handelstekorten, zoals Spanje en Griekenland. Die kampten al voor corona met een hoge werkloosheid, van respectievelijk 14 en 16,5 procent. 

Exportland Nederland had juist een hele lage werkloosheid: 3 procent in 2020. Maar zelfs met dat recordcijfer staat het besteedbaar inkomen van huishoudens al meer dan 40 jaar stil. De opbrengsten gingen niet naar de littleuns maar werden door de kapitaalbezitters afgeroomd. Eind jaren tachtig spaarden huishoudens nog volop, maar vanaf 2000 kwamen de handelsoverschotten bijna volledig terecht op de rekeningen van multinationals in plaats van in de spaarpot van de burger.

Maar als de rijken slechts een klein deel van hun geld voor consumptie gebruiken, en de gemiddelde burger zijn inkomen niet zag stijgen, wie kocht dan die Duitse auto’s en Nederlandse tomaten en bieflappen? En nog belangrijker: met welk geld? Onze economie is immers consumptiegedreven. Valt de vraag weg, dan rotten producten in de magazijnen, gaan bedrijven failliet, raken mensen hun baan kwijt, en verliezen ook de bezittingen van de rijken – aandelen en obligaties – hun waarde.

‘Terwijl geld vrijwel gratis is voor wie kredietwaardig is, is het niet beschikbaar voor mensen zonder geld’

De rijken leenden daarom hun geld uit aan bedrijven, individuen en staten en hielden zo de vraag en de economie op de been. Tegelijkertijd veroorzaakte dat een enorm probleem: hoge schulden. De wereldwijde schuldenberg is het afgelopen decennium gegroeid tot ruim 250 biljoen dollar, ruim 320 procent van het wereldwijde bbp. We hebben met zijn allen dus ruim 3 keer zoveel geleend als we in een jaar produceren. 

Hoge schulden verergeren het ongelijkheidsprobleem. In Nederland staat een half miljoen huishoudens diep in het rood. Er ontstond een schuldenindustrie die de problemen nog groter maakt. Hoe meer schuld, hoe hoger de rente die je betaalt. En hoe hoger de rente, hoe meer er van het inkomen wegvloeit naar de kredietverstrekkers, waardoor er nog meer geleend moet worden om de consumptiemaatschappij draaiende te houden.

De Amerikaanse miljardair Ray Dalio zei het eind vorig jaar treffend: ‘Terwijl geld zo goed als gratis is voor degenen met geld en kredietwaardigheid, is het niet beschikbaar voor mensen zonder geld. En dat vergroot de kloof tussen arm en rijk, zorgt voor ongelijke kansen en politieke spanningen.’ 

Deze vicieuze cirkel ligt ook ten grondslag aan de oplopende spanningen tussen Europese naties. Werknemers in exportlanden als Nederland en Duitsland hebben het idee dat ze werken voor de consumptie van een verarmend Zuid-Europa, terwijl jonge Spanjaarden en Grieken lijden onder publieke bezuinigingen en een uitzichtloze arbeidsmarkt. Nederlanders, Duitsers, Spanjaarden en Grieken zijn slachtoffer van hetzelfde mechanisme, maar dat is een stuk minder zichtbaar: over de kapitaalstromen achter internationale handel en over de rol van schuld wordt nauwelijks gepraat in de politiek, in het journaal of in talkshows.

Het verstoorde evenwicht tussen risico en beloning

Corona legt bloot hoezeer het evenwicht tussen het incasseren van risicopremies en het daadwerkelijk dragen van risico uit balans is – op alle niveaus. Omdat een deel van de economie stilligt, droogden de inkomsten van talloze bedrijven op. Op last van de regering zijn de banken eventjes coulant met uitstel van aflossing en rente, maar uiteindelijk moeten ondernemers de rentebetalingen over hun schuld alsnog voldoen. 

De allerzwaksten kregen ook een doekje voor het bloeden: de banken verlaagden de rente op roodstaan van 14 naar 10 procent

De allerzwaksten kregen ook een soort van doekje voor het bloeden. De banken verlaagden de rente op roodstaan van 14 naar 10 procent, nadat Rabo-ceo Wiebe Draijer op 29 maart bij Buitenhof stamelend moest toegeven dat 14 procent toch wel erg hoog is. Hoekstra voert dezelfde symboolpolitiek. Op 19 mei verlaagde hij de wettelijke maximumrente voor kopen op afbetaling eveneens van 14 naar 10 procent: ‘Als je een kapotte koelkast of wasmachine moet vervangen, kun je tegen iets minder zware lasten geld lenen.’ De littleuns krijgen kruimels toebedeeld.

Corona maakt eens te meer duidelijk bij wie de loyaliteit van de machthebbers echt ligt: de Europese Centrale Bank creëert nu elke maand 7 miljard nieuwe euro’s om tegen bodemtarieven (soms zelfs onder de 1 procent rente) uit te lenen aan multinationals. Ook de ‘politiek onafhankelijke’ centrale bank van Amerika heeft ‘op eigen houtje’ de geldpers aangezet om de financiële markten te ondersteunen. Terwijl in de VS 35 miljoen ontslagen werknemers een werkloosheidsuitkering hebben aangevraagd, bereikte de Amerikaanse aandelenbeursindex Nasdaq100, met techbedrijven als Amazon, Google en Facebook, zijn hoogste koers aller tijden. In Nederland is het iets minder extreem, maar ook de stand van de AEX, boven de 540 punten, doet niet vermoeden dat we aan de vooravond staan van de grootste crisis van de eeuw. 

De financiële markten zijn losgeslagen van de realiteit. 

‘De regels zijn het enige wat we hebben!’

Maar wat nou als de regels van het kapitalisme alleen gelden als er wordt verdiend, en niet wanneer kapitaalbezitters hun verlies moeten nemen? 

De coronacrisis creëert geen nieuw type altruïstisch mens en maakt evenmin een einde aan de ongelijkheid

‘Als je bedenkt dat mensen boos waren over het redden van banken waar ceo’s 50 miljoen dollar per jaar verdienden, wat denk je dan dat ze ervan vinden wanneer private-equitybedrijven worden gered waar ceo’s 500 miljoen dollar per jaar verdienen?’ Die vraag stelde de Amerikaanse ex-bankier en auteur Nomi Prins op 10 april op Twitter. Anderhalve maand later is die woede in de VS tot uitbarsting gekomen. Auto’s staan in brand en warenhuizen worden geplunderd. 

‘De gebouwen branden niet alleen voor George Floyd,’ zegt activiste Tamika Mallory in een krachtige speech. ‘Genoeg is genoeg. Wij zijn niet verantwoordelijk voor de geestesziekte die ons is aangedaan door de Amerikaanse regering, haar instituties en de mensen op posities met macht. Ik geef er godverdomme niks om dat Target [een grote Amerikaanse winkelketen, red.] in de fik staat. Target zou samen met ons de straat op moeten gaan om te strijden voor de gerechtigheid die wij verdienen.’ Mallory herinnert ons fijntjes aan een ander waargebeurd verhaal: ‘Plunderen is wat jullie doen. Wij hebben het van jullie geleerd. Wij hebben geweld van jullie geleerd!’ 

Verhalen over samenwerkende kinderen zijn inspirerend, maar de echte wereld is geen onbewoond eiland. Dat ‘rondslingerende ideeën’ tot verandering leiden zodra we een positiever mensbeeld omarmen, is wensdenken. De coronacrisis creëert geen nieuw type altruïstisch mens en ze maakt evenmin een einde aan de ongelijkheid. Multinationals zullen voor de bühne meespelen met mooie pr-campagnes over mensenrechten en duurzaamheid, zolang ze maar door de crisis komen en hun belasting laag blijft. Premier Rutte verwelkomt het imago van ‘volksleider’ dat hem dankzij de crisis komt aanwaaien; in de peilingen stijgt bigun VVD naar 40 tot 46 zetels. 

Laat Lord of Flies vooral een waarschuwing zijn. Een alarmerende herinnering aan de verschrikkelijke dingen waartoe mensen in staat zijn als ze hun machtspositie willen behouden. Er zijn vreedzame leiders zoals Ralph, en agressieve aanvoerders als Jack. Ook echte mensen hebben twee kanten: ze kunnen samenwerken, maar ook gewelddadig zijn. Wie verandering nastreeft, ontkent niet een van die twee kanten, maar komt in actie om transformatie af te dwingen. Tamika Mallory zegt het aan het eind van haar speech zo: ‘Geweld is wat wij van jullie hebben geleerd. Als jullie willen dat wij het beter doen, doe het dan zelf beter.’