Het prijskaartje dat aan een diploma Financial Economics aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) hangt, is voor studenten van buiten de Europese Unie dit collegejaar 14.700 euro. Ik zou het mijne inmiddels zonder aarzelen voor dat bedrag doorverkopen aan een Chinese student, maar zover is de commercialisering binnen de universiteitswereld nog niet doorgeslagen; een tweedehandsmarkt voor masterdiploma's is net een brug te ver.

Maar de wedijver om studenten binnen te halen (liefst buitenlandse, want die brengen meer geld in het laatje) wordt in Nederland steeds heviger. De Erasmus Universiteit lijkt daarin haar unique selling point te hebben gevonden: haar nauwe banden met de internationale zakenwereld. De EUR promoot de studie Financial Economics op haar website met ‘carrièremogelijkheden bij multinationals en banken’. En dat slaat aan, zeker bij scholieren die na hun studie op zoek moeten naar het snelle geld om hun steeds hogere studieschuld af te betalen.

Never waste a good crisis

Dat was tien jaar geleden, toen ik die EUR-studie Financial Economics afrondde, ook al zo. Met dollartekens in de ogen zag ik mezelf aan de vooravond van een glansrijke carrière binnen de bankwereld staan, maar juist op dat moment zakte de financiële wereld als een kaartenhuis in elkaar.

En ik mocht dan gediplomeerd financieel econoom zijn, ik snapte niet hoe dit had kunnen gebeuren. Bij de EUR had ik weinig geleerd over de fundamentele inrichting van onze economie. In plaats daarvan was me vooral uitgelegd hoe je binnen het bestaande systeem je eigen schaapjes op het droge kon houden: door je te schikken naar de geldende normen van het bedrijfsleven.  

Beschaamd over mijn gebrek aan kennis ging ik op zoek naar antwoorden. Ik ontdekte dat de modelwereld uit mijn economieboeken in werkelijkheid niet bestaat. De crisis demonstreerde dat de aannames achter die modellen niet klopten: mensen zijn niet louter rationele, nut optimaliserende wezens; en geld en krediet geen neutrale parameters in een economie. Mijn stille hoop was dat de crisis ook universiteiten zou wakker schudden en ze zou aanzetten hun eenzijdige economieonderwijs drastisch te hervormen.

De aansporing to never waste a good crisis lijkt echter aan de universiteiten voorbij te zijn gegaan. De economiestudenten van Rethinking Economics (die wel op zoek zijn naar vernieuwing!) concludeerden vorige maand dat het economieonderwijs nog altijd te smal, te abstract en te gericht op getallen is. Volgens EUR-hoogleraar culturele economie Arjo Klamer bevestigt hun onderzoek dat ‘de huidige economische wetenschap het contact met de economische werkelijkheid kwijt is geraakt en irrelevant dreigt te worden.’

De EUR strooit vooral met wervingsteksten die niet zouden misstaan in de Lof der Zotheid

Dat besef is nog niet bij alle economieprofessoren doorgedrongen. Het citaatje dat de EUR uitkiest om potentiële studenten naar de studie Financial Economics te lokken, zegt genoeg: ‘Met wat ik geleerd heb tijdens mijn master kan ik nu de operatie van grote Fortune-500 bedrijven verbeteren.’ De EUR prikkelt studenten in spe niet om zich te buigen over urgente maatschappelijke uitdagingen, zoals het ontwerp van een stabieler financieel systeem, maar strooit vooral met wervingsteksten die niet zouden misstaan in de Lof der Zotheid. De universiteit lijkt te zijn vergeten dat Erasmus dat beroemde boek schreef als een satire op de inhalige bisschoppen en hun vervreemding van het alledaagse leven.

Wanneer de universiteit niet langer een vrijplaats is voor intellectuele ontwikkeling, maar een commercieel bedrijf dat diploma’s verkoopt, verliest ze haar oorspronkelijke bestaansrecht. Haar maatschappelijke belang mag niet op de tweede plaats komen: onafhankelijk onderzoek is een groot goed. Zeker in deze tijd van nepnieuws en feitenvrije politiek is betrouwbare wetenschap essentieel om leugens van waarheid te kunnen scheiden. Wat is een diploma nog waard – behalve als entreebewijs tot het sollicitatiecircuit van multinationals – wanneer de universiteit die het uitgeeft haar eigen integriteit niet met hand en tand verdedigt?

Ontkennen en verdraaien

Daarom is de gang van zaken rondom het door Shell betaalde rapport Wederzijds profijt van de Rotterdam School of Management zo problematisch. Het rapport werd jarenlang gebruikt in de lobby voor belastingverlaging; de auteurs, hoogleraren Henk Volberda, Marc Baaij en Frans van den Bosch, behoren tot een groepje aan Shell toegewijde hoogleraren met een enorme blinde (olie)vlek. Zij verdedigen hun broddelwerk als ‘onschuldig consultancywerk’ dat toevallig door minister Eric Wiebes (die al even toevallig eerder een boek schreef met Marc Baaij) als enig onderliggend stuk werd aangehaald in het beruchte dividendpartijstuk van de VVD. In werkelijkheid was van meet af aan bekend dat het rapport diende ter ondersteuning van de dividendbelastinglobby.

Dat gedrag past in een trend; de RSM heeft een historie van schending van wetenschappelijke integriteit. In 2012 werd hoogleraar Dirk Smeesters ontslagen vanwege fraude. PwC constateerde toen dat een ‘cultuuromslag’ nodig was om wetenschappelijke integriteitsrisico's binnen de RSM bespreekbaar te maken. Vijf jaar later trekt een nieuwe onderzoekscommissie precies dezelfde conclusie, maar RSM-decaan Steef van de Velde zegt daarna doodleuk tegen Erasmus Magazine dat die cultuurverandering al grotendeels is doorgevoerd: ‘We hebben een nieuwe missie gecreëerd – a force for positive change – waar we heel trots op zijn.’ Van de Velde denkt blijkbaar dat een pakkende zinspreuk genoeg is om een open cultuur te scheppen. Ondertussen verbiedt hij zijn professoren om met FTM te spreken.

“een overweldigende omarming van witte mannelijke middelmatigheid”

De cultuur bij de RSM ligt om verscheidene redenen onder vuur. Hoogleraar sociale theorie Willem Schinkel schreef vorige maand een vernietigend opiniestuk in het Erasmus Magazine over het gebrek aan diversiteit bij de RSM. Daarin richt hij zich op de manier waarop decaan Van de Velde een bolwerk van witte mannen in stand houdt door vrouwen ‘tegen hun eigen carrière in bescherming te nemen’. Schinkel spreekt van ‘een combinatie van pure stupiditeit, latente en manifeste misogynie en racisme, en een overweldigende omarming van witte mannelijke middelmatigheid’. Hij vraagt zich af: ‘In wat voor intellectueel afgezonken milieu moet je zijn beland om dit normaal, zelfs rationeel te vinden?’

De uitspraken van Van de Velde over het lobbyrapport zijn in datzelfde kader te plaatsen. De kritiek op het rapport die vorig door jaar door duurzaamheids-denktank Changerism geformuleerd werd, deed hij op voorhand af als ‘ongefundeerd’. Dat het EUR-bestuur nu de integriteitsrisico's bagatelliseert die door een onafhankelijke onderzoekscommissie zijn blootgelegd, is een nog ernstiger ontwikkeling. EUR en RSM stellen dat corporate influence bij RSM-onderzoeken afwezig is, terwijl dat helemaal niet is onderzocht door de commissie.  

In een poging gezichtsverlies te voorkomen, verkwanselt de EUR zo haar geloofwaardigheid met voorbarige conclusies. Haar eigen integriteitscommissie moet nota bene nog komen met een uitspraak in de lopende tuchtklacht over vermeende integriteitsschendingen rond het rapport Wederzijds Profijt.

Schinkel windt zich op over het ‘marktgebaseerde’ denken dat volgens hem steeds meer de norm wordt op de universiteit. Hij voelt zich ‘meer en meer vervreemd van zijn universiteit wanneer het gaat om diversiteit en samen leven.' Dat is zorgwekkend, want de echte waarde van een universiteit schuilt in de ruimte die ze biedt om na te denken over een betere samenleving. Zonder vrije ruimte voor creatieve ideeën vernietig je die waarde. Dan wordt de universiteit een fabriek waar als wetenschapper vermomde consultants aan de lopende band gesponsord onderzoek produceren en spindokters de status quo als vooruitgang verkopen.

Mijn diploma Financial Economics mogen ze in dat geval terug hebben. Gratis en voor niets.