Wetenschappers zien nog geen medicijn tegen wereldwijde ‘Trump-trend’

De initiatiefnemers moesten eventjes bijkomen van hun March for Science. ‘Het is uit de klauwen gelopen,’ aldus prof. Maarten Frens, onderzoeker aan het zenuwstelsel aan Erasmus MC  Rotterdam en één van de drijvende krachten achter het protest in Nederland. ‘In de positieve zin van het woord’.

Frens en zijn mede-organisatoren zijn de anti-wetenschappelijke houding in de samenleving meer dan beu en ze grijpen het protest aan om dat duidelijk te maken. Het moge duidelijk zijn dat ze er niet alleen voor staan: hoewel de March for Science in de Verenigde Staten werd bedacht — hoofdzakelijk als reactie op het beleid van Trump — werd deze uiteindelijk op meer dan 600 plaatsen in de wereld georganiseerd.

De organisatoren van de March for Science zien zichzelf inmiddels als een echte beweging

Alleen al in Amsterdam trok het protest volgens de politie zo’n 3500 deelnemers; in Maastricht waren 300 mensen op de been. De organisatoren van de manifestatie zien zichzelf inmiddels als een echte beweging: ook de komende tijd gaan zij door met hun werk.

Wetenschappers die massaal gaan protesteren — wat is er hier precies aan de hand?

‘Veel beleid wordt meer op basis van ideologieën opgesteld, dan op basis van wetenschappelijke feiten. Dat zie je in Nederland, maar in de rest van de wereld nog veel duidelijker. In de Verenigde Staten moest de EPA, het milieuagentschap van de overheid, uitkomsten van wetenschappelijke onderzoek van haar website verwijderen. In Hongarije moet één van de beste universiteiten waarschijnlijk haar deuren sluiten.

Het is een wereldwijde trend. Uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek die niet welgevallig zijn, worden afgedaan als ‘nep-wetenschap’. We leven in een post-‘truth’-samenleving. Op een bepaalde manier is het helemaal niet slecht om sceptisch over onderzoek te zijn. Het dwingt ons om scherper te formuleren en nog duidelijker te laten zien hoe wetenschap precies werkt. Maar wetenschap is ook een belangrijke pijler onder democratische besluitvorming — en dat wordt steeds minder vanzelfsprekend.’

Bij presidenten als Trump en Erdogan kan ik me wel iets anti-wetenschappelijks voorstellen. Maar uw beweging zegt dat dit ook in Nederland speelt. Overdrijft u niet een beetje?

‘Ook hier zijn grote partijen — en dan bedoel ik geen splinterpartijen — die klimaatverandering ontkennen en er geen maatregelen tegen willen nemen. Ook zie je, zeker onder hoger opgeleiden, dat de bereidheid om te vaccineren afneemt. Ze gebruiken daarbij argumenten die bijna lijken op samenzweringstheorieën. Je zag [deze trend, red.] ook bij de discussie rondom vluchtelingen. Iedereen gebruikte zijn eigen cijfers en allerlei begrippen als statushouder, asielzoeker en immigrant werden door elkaar gegooid, afhankelijk van wat het beste uitkwam. Naar de betekenis van de begrippen werd nauwelijks nog gekeken.’

Is dat specifiek anti-wetenschappelijk of gewoon een beetje losjes met de feiten omgaan?

‘Die twee dingen hebben alles met elkaar te maken. Je ziet het ook bij andere instituties. Zo hadden we een paar jaar terug de discussie dat rechters aanhangers van D66 zouden zijn, terwijl dat gewoon professionals zijn. Ik geloof niet dat er in Nederland specifieke [antipathie, red.] tegen wetenschappers heerst. Zolang uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek wél goed uitkomen, vindt iedereen het prima. Maar ondertussen is hier wel de motie Duisenberg aangenomen. Hierin staat dat onderzocht moet worden of wetenschappers niet te links georiënteerd zijn.’

Een onderzoek? Hoe kun je daar als wetenschapper nou op tegen zijn?

‘Op zich kun je natuurlijk van alles onderzoeken, maar de formulering van deze motie liet basaal wantrouwen zien. Er zat een idee achter van: we vertrouwen deze bloedgroep niet. De onderzoeksvraag is vooringenomen. Als je de motie leest, weet je al bij voorbaat dat mensen aan de haal gaan met de uitkomsten. Als blijkt dat politieke voorkeur de wetenschapsbeoefening niet beïnvloedt, kun je altijd zeggen: tja, dat waren natuurlijk linkse wetenschappers die dit onderzocht hebben.’

Heeft de wetenschappelijke wereld dit wantrouwen dan ook niet een beetje aan zichzelf te danken? Bijvoorbeeld door het bedrijfsleven bij onderzoeken te betrekken, of door de enorme druk op wetenschappers om spectaculaire resultaten te publiceren?

‘Goede wetenschap bedrijven betekent goed nadenken’

‘Natuurlijk worden er ook fouten gemaakt; er kan van alles verbeterd worden. Maar met ons protest willen we daar niet de nadruk op leggen. Het zou raar zijn om te protesteren en dan te zeggen dat je het zelf anders moet doen. Wat er in de wetenschap verbeterd kan worden, zijn rimpelingen in het water ten opzichte van de golven die ontstaan door een anti-wetenschappelijke houding.'

‘Het is wel aan wetenschappers eigen om eerst bij jezelf te kijken of er niet iets verbeterd moet worden. Goede wetenschap bedrijven betekent goed nadenken. Daarvan wordt je vanzelf genuanceerd en neem je vanzelf ook andere uitgangspunten mee. Ik kan je vertellen, dan blijven er bijzonder weinig problemen over die je gemakkelijk met één oneliner kunt oplossen — [maar] dat is wel de tendens die je in de samenleving ziet.’

Heeft u eigenlijk ook wetenschappelijk bewijs voor minder vertrouwen in de wetenschap in Nederland?

‘Er is hierover specifiek in Nederland geen onderzoek naar gedaan. Ik bedoel, ik ben niet bekend met een onderzoek hierover. Maar je ziet wel allerlei indicatoren. Zoals bijvoorbeeld het niet willen nemen van klimaatoplossingen of het niet willen vaccineren van kinderen.’

Politieke partijen die niets aan klimaatverandering doen en huishoudens die een vaccinatie weigeren. Dat klinken als heel verschillende zaken. Ligt hier inderdaad dezelfde oorzaak aan ten grondslag?

‘Ja, dit zijn wel degelijk dezelfde mechanismen. Namelijk dat er ontzettend veel bronnen van informatie zijn. Sommige van die bronnen zijn heel betrouwbaar en genuanceerd; anderen verspreiden al dan niet moedwillig foutieve informatie.

Voor veel mensen is het heel moeilijk om te weten wat ze moeten geloven. Ik denk dat daar een belangrijke slag te maken is. Mensen moeten leren een of ander roeptoeter-verhaal te onderscheiden van een genuanceerd verhaal dat misschien minder lekker leest, maar wel beter laat zien wat ons werkelijk te wachten staat.’

Wat gaat u daar aan doen? Ziet u al een medicijn tegen deze trend?

‘Nou, ik moet zeggen, we zijn op dit moment nog wel wat zoekend. We zijn in februari gestart en sindsdien is er veel op ons afgekomen. De komende tijd gaan we al onze sympathisanten vragen waarom ze precies met ons meedoen en wat ze van ons verwachten. Van daaruit verwachten we met concrete ideeën te komen.

Waarschijnlijk wordt het een tweevoudige rol: aan de ene kant willen we druk uitoefenen op beleidsmakers om wetenschappelijk weloverwogen keuzes te maken. Aan de andere kant willen we ons richten op het brede publiek en hen laten zien wat er eigenlijk gebeurt in de wetenschap. Hoe we dat precies gaan doen, gaan we de komende tijd uitzoeken.’