In een lang interview bij Café Weltschmerz op 29 mei betoogt Willem Engel – twaalf jaar geleden stopte hij voortijdig met zijn proefschrift in de biofarmacie – dat het RIVM er helemaal naast zit en we meteen kunnen ophouden met dat vermaledijde afstand houden. Het gesprek is inmiddels ruim 238.000 keer bekeken. De warme aanbeveling van Maurice de Hond zal zeker hebben geholpen; die noemde het op Twitter en op zijn eigen site ‘by far het beste interview dat ik de laatste maanden over COVID-19 wereldwijd heb gezien’.

Engel komt in dat interview met een aantal boude uitspraken. De epidemie is in Nederland al voorbij, de modellen van het RIVM deugen niet, de testen al evenmin, sowieso kan maar 25 procent van de mensen met dit virus besmet raken, en ook die anderhalve meter is nergens op gebaseerd.

Zijn boodschap slaat aan. Engel wordt daarna ook elders uitgenodigd om – meestal zonder tegenspraak – zijn ideeën te verkondigen. Hij was op 3 juni op de radio bij de NPO, op 4 juni interviewde Charles Groenhuijsen hem en zijn medestanders, en op 6 juni kreeg hij bijna een uur de tijd bij De Nieuwe Wereld. In een tweede gesprek bij Café Weltschmerz, op 8 juni, vertelt Engel trots dat inmiddels zoveel wetenschappers zich bij hem hebben aangesloten (namen geeft hij niet) dat het ‘een beetje begint te voelen alsof we het alternatieve RIVM aan het vormen zijn’. Op 10 juni mocht hij bij Vincent Evertsaanschuiven voor een gesprek van anderhalf uur.

Op 9 juni maakten Willem Engel en zijn kompaan Jeroen Pols via hun website Viruswaanzin bekend dat zij de staat hebben gedagvaard en volledige afschaffing van alle lockdown-maatregelen eisen. Engel: ‘Elke wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt. [..] Gebleken is dat COVID-19 qua bedreiging voor de volksgezondheid niet sterk afwijkt van een gemiddelde griepgolf. Dat staat gewoon vast. Bovendien is de epidemie inmiddels voorbij.’ Het kort geding dient op 25 juni te Den Haag, zo meldde het AD op 11 juni.

Besmetting: aerosolen versus druppels

Toen hij nog in de wetenschap actief was, deed Engel onderzoek naar aerosolen. Hij gelooft dat die minuscule druppeltjes een veel grotere rol spelen bij de virusverspreiding dan het RIVM stelt. Het RIVM en de WHO houden het erop dat vooral de grotere druppels, die vrijkomen bij niezen, hoesten en hard praten, van belang zijn. Ze sluiten niet uit dat het virus onder omstandigheden iemand via aerosolen kan besmetten, maar menen dat dit zo weinig voorkomt dat er geen reden is daarvoor specifieke maatregelen te treffen. Als je de verspreiding via de grotere druppels voorkomt, doe je in principe genoeg, is de gedachte.

Maurice de Hond opperde begin april echter de theorie dat juist deze aerosolen voor de grote verspreiding zorgen. Engel gaat verder en stelt dat de verspreiding alleen via aerosolen verloopt, wat de anderhalvemeterregel onzinnig maakt: ‘Ik geloof helemaal niet meer in niesdruppeltjes en hoestdruppeltjes. Het [virus] komt niet vanuit je slijmvliezen,’ zegt hij. ‘Je moet alleen nog maar naar aerosols kijken.’

Ook wie alleen in grote-druppelverspreiding gelooft, moet volgens Engel vraagtekens zetten bij die anderhalvemeterregel, want hij kon daar geen enkel wetenschappelijk artikel over vinden. Wat hij daarmee precies bedoelt, is niet duidelijk. Uiteraard is er geen onomstotelijk wetenschappelijk bewijs dat de afstandsregel effectief is bij dit nieuwe virus: er is niet eerst een gecontroleerd experiment voor opgezet. Het is een proefondervindelijk vastgestelde vuistregel, gebaseerd op onderzoek van William Firth Wells in de jaren ’30. Wells bestudeerde weliswaar de verspreiding van de bacterie die tbc veroorzaakt, maar dat gaat via hetzelfde type druppels dat nu verantwoordelijk wordt gehouden voor de verspreiding van covid-19.

‘Die anderhalve meter hoort denk ik in hetzelfde rijtje thuis als waterboarding’

Als Vincent Everts naar het onderzoek van Wells informeert, zegt Engel dat daar veel op valt af te dingen, en suggereert dat zulk oud onderzoek nu geen waarde meer heeft. Een recent onderzoek dat erop wijst dat afstand houden effectief is, overtuigt hem evenmin. Die studie is gepubliceerd in The Lancet en gefinancierd door de WHO. Beiden zijn door Engels ‘alternatieve RIVM’ inmiddels als verdacht aangemerkt.

In het interview met Everts noemt Engel vooral juridische en ethische bezwaren tegen de afstandsregel: ‘De anderhalve meter blijkt enorme emotionele en mentale problemen te veroorzaken. Het is niet voor niets dat een isoleercel een extreem middel is om binnen een gevangenis nog eens extra te kunnen straffen. Die anderhalve meter hoort denk ik in hetzelfde rijtje thuis als waterboarding.’ En: ‘[Die maatregel is] pas verantwoord als je door een druppel geraakt wordt en direct dood neervalt. Dan pas kunnen we erover praten.’

Reproductiegetal: R0 versus Rt

In de discussie speelt de term R0 een grote rol: het basaal reproductiegetal. Dat beschrijft hoeveel mensen iemand die zelf besmet is gemiddeld aansteekt. R0 is zodoende een maat voor de snelheid waarmee een virus zich ongeremd in een populatie verspreidt. Ligt R0 boven de 1, dan neemt het aantal besmettingen exponentieel toe, tenminste: zolang nog niemand immuun is en er geen tegenmaatregelen worden getroffen. Bij dit nieuwe virus ligt de R0 naar schatting – je kunt dat niet eenvoudig vaststellen – tussen de 2 en 3. 

De rationale achter social distancing en thuisisolatie is dat je daarmee de kans verkleint dat iemand die besmettelijk is, een niet-geïnfecteerde aansteekt. De manier waarop een virus zich verspreidt, bepaalt welke maatregelen effectief kunnen zijn. Bij het mazelenvirus, dat zich snel en wijd door de lucht verspreidt, is anderhalve meter afstand houden weinig effectief.

Ook als je niets doet, remt de verspreiding van een virus na verloop van tijd vanzelf af, doordat er gaandeweg minder onbesmette mensen ‘over’ zijn; maar dan heb je het over de effectieve R, of Rt. Tijdens zijn eerste interview bij Café Weltschmerz leek Engel dat onderscheid niet te begrijpen: ‘Wat is dat R0 nou? Want R0, zo wordt aan de ene kant gezegd, dat is typisch voor het virus, maar wij kunnen het [anderzijds] wel beïnvloeden. Maar wij zijn het virus niet. Dus welke stap mis ik nu?’

Hij mist dit: R0 zegt niets over de actuele groei van het aantal besmettingen. Voor mazelen ligt de R0 tussen de 12 en 18 – oftewel: het is hoogst besmettelijk – terwijl we die ziekte hier doorgaans nauwelijks zien. De reden? Bijna iedereen is er inmiddels immuun voor, door vaccinatie of doordat ze de ziekte al hebben gehad.

Zonder zo’n opgebouwde immuniteit kun je de effectieve R ook bij hogere R0 onder controle houden, lager dan 1, met maatregelen als veelvuldig testen, isolatie van besmette mensen en zorgvuldig contactonderzoek. Maar zijn er teveel mensen tegelijk besmet, dan wordt dat lastig.

Een belangrijke reden waarom het RIVM vasthoudt aan het idee dat de verspreiding vooral via grotere druppels verloopt, is dat zulks ook geldt bij andere virussen met een betrekkelijk lage R0 van 1 à 2, zoals influenza. Zou covid-19 zich hoofdzakelijk via die minuscule aerosolen verspreiden, dan zou het meer lijken op mazelen en waterpokken, die een R0 van 12 tot 18 hebben.

Ongelijkmatige verspreiding

De verspreiding van virussen is niet altijd gelijkmatig: sommige mensen verspreiden infecties meer dan anderen. Wetenschapsjournalist Maarten Keulemans schreef daarover eind mei in de Volkskrant: ‘Voor coronavirussen ligt die verdeling wel erg scheef, zo valt steeds meer wetenschappers op. De virussen lijken zich haast in de regel in explosieve uitbraken te verspreiden. Via superspreading events, zoals dat modieus heet.’

Keulemans: ‘Hoewel het coronavirus zich in de regel verspreidt via relatief grote druppeltjes speeksel die binnen anderhalve meter weer op de grond vallen, is dat geen natuurwet. Bij schreeuwen, zingen en zelfs bij hardop praten kunnen ook kleinere druppeltjes vrijkomen, zogeheten aerosolen, die veel langer blijven zweven, bleek uit een vorige jaar gepubliceerde reeks experimenten. Als het virus daarop meelift, krijgt het opeens de superkracht van het mazelenvirus: het kan zich door de lucht verspreiden.’

Groepsimmuniteit

Engel denkt dat in Nederland de gewenste groepsimmuniteit al bijna is bereikt. ‘We zijn er al bijna. De tweede golf wordt niet zoals de eerste golf. We hoeven nog maar een paar procent.’ Dat is in tegenspraak met de cijfers. Bloedbank Sanquin test hoeveel mensen met het virus in aanraking zijn geweest en er zodoende (ten minste enige tijd) immuun voor zijn geworden. Sanquin meldde op 3 juni dat een studie onder hun bloeddonoren laat zien dat 5,5 procent antilichamen tegen het coronavirus heeft. Dat is in lijn met onderzoek elders.

‘De antistoffen die zijn aangemaakt voor dat coronavirus van een jaar geleden, zijn nog steeds geldig voor dit nieuwe virus’

In zijn eerste interview bij Café Weltschmerz besprak Engel de eerste rapportage van Sanquin van half april; daaruit bleek dat nog maar 3 procent waarschijnlijk een besmetting met corona had doorgemaakt. Met 3 procent zit je ver van groepsimmuniteit: die wordt voor dit virus door experts naar schatting pas bereikt bij circa 60 procent.

Sanquins onderzoekspaper beschrijft dat een deel van de donoren al voor de uitbraak antilichamen in het bloed had. Engel: ‘Ik heb het gezien als, mijn god, je hebt aangetoond dat we eerdere coronabesmettingen hebben gehad, en dat we daar al 14 procent immuniteit voor hebben. Voor andere coronavirussen, en die zitten genetisch nog zo dicht bij dit nieuwe coronavirus dat de antistoffen die zijn aangemaakt voor dat coronavirus van een jaar geleden, nog steeds geldig zijn voor dit nieuwe virus.’

Maar Engel verslikt zich in het artikel. Die 14 procent betreft het percentage donoren dat positief testte bij de antilichamentest en bij wie ook een bloedmonster van vóór de outbreak positief testte. Het onderzoek omvatte 7361 donoren, waarvan 230 positief testten. Van die 230 was er bij 218 een ouder monster beschikbaar;  daarvan waren 30 positief. Die 14 procent is 30/218. Van alle ruim 7000 onderzochte donoren maken de 30 mensen in kwestie slechts 0,4 procent uit.

Dat neemt niet weg dat het razend interessant is dat een klein deel van de donoren al voor de outbreak positief testte. Ligt het aan de test, en zouden sommige mensen sowieso een positieve uitslag krijgen? Is de test niet specifiek genoeg, slaat hij ook uit bij antilichamen tegen andere virussen? En wat betekent dat dan voor de eventuele immuniteit tegen covid-19? Of waren deze donoren al besmet voor het officiële begin van de uitbraak? Dat laatste is niet uitgesloten: er zijn in meerdere landen aanwijzingen gevonden dat het virus al ruim voor de eerste officieel vastgestelde besmetting rondging.

Waarom zouden we met 14 procent immuniteit eigenlijk al bijna op groepsimmuniteit zitten, zoals Engel beweert? Hij baseert zich daarvoor op de gebeurtenissen op de Diamond Princess: ‘...een cruiseschip dat in quarantaine heeft gelegen vlakbij Japan. Daar hebben ze onderzoek gedaan en niemand mocht van het schip af. Het was een soort incubator, iedereen zou besmet worden, iedereen zou doodgaan. Dat is niet gebeurd. 3700 mensen op het schip, heel veel oude mensen, want cruiseschepen hebben meestal oude mensen. Dus potentieel zou het een slachting worden, maar dat is niet gebeurd. Er zijn uiteindelijk 15 mensen dood gegaan. [..] Het belangrijkste is eigenlijk dat het een gesloten systeem was. [..] Ze zijn iedereen gaan testen. Dat kwam op ongeveer 700 besmettingen uit. [..] Oftewel, er was maar een potentieel in de groep aanwezig van 700 mensen die het überhaupt kregen. [..] Dat betekent dat we dus maar 20-25 procent mensen hebben die überhaupt geïnfecteerd kunnen raken.’

Engels beeld loopt hier uit de pas met de werkelijkheid. Na enige onnodige vertraging moesten de passagiers in hun hutten blijven en werden groepsbijeenkomsten aan boord verboden. Positief geteste personen werden van boord gehaald. In feite waren de maatregelen aan boord vergelijkbaar met die van een lockdown. Ondanks de wat gebrekkige uitvoering daarvan traden na enige tijd geen nieuwe gevallen meer op. Viroloog Ron Fouchier stelt in het eerder aangehaalde artikel in NRC Handelsblad dat de hele casus juist een sterk argument tegen aerosolverspreiding is: had covid-19 zich verspreid als de  mazelen of de waterpokken, dan was bijna zeker iedereen besmet geraakt.

Engel verwijst ook naar het onderzoek dat hoogleraar virologie Hendrik Streeck uitvoerde in Gangelt. In die Duitse gemeente was een superspreading event waarna strikte social distancing-maatregelen werden opgelegd. Opvallend was dat in huishoudens waar iemand besmet was, niet veel huisgenoten werden aangestoken. Afhankelijk van de omvang van het huishouden liepen de percentages uiteen van 16 tot 44 procent. Streecks onderzoek suggereert dat een geïnfecteerd persoon maar beperkt besmettelijk is, en het virus niet zo makkelijk overdraagbaar is, zeker niet wanneer je basishygiëne in acht neemt.

Engel trekt echter andere conclusies: ‘Als er wide community spread is, is dat [mensen in hun huis opsluiten] het domste wat je kunt doen. Want dan ga je al die zieken verspreiden over de huishoudens en daar zullen ze er nog één of twee aansteken. Overigens, dat zullen er niet meer dan dat zijn. Dat heeft de Gangelt-studie ook aangetoond: de maximale kans op besmetting is 25, misschien 30 procent. Dat getal moeten we even onthouden. Want mijn stelling is dat er maar maximaal 20 tot 25 procent kan worden besmet.’

Engels idee dat er al een mate van immuniteit onder de bevolking aanwezig is tegen het coronavirus is niet helemaal onzinnig. Ons immuunsysteem is extreem gecompliceerd en er zijn naast specifieke antilichamen ook andere mechanismen die virusinfecties kunnen bestrijden. Zo laat recent onderzoek zien dat ook een deel van de mensen die niet in aanraking zijn geweest met het nieuwe virus, T-cellen hebben die reageren op bepaalde eiwitten ervan, waarschijnlijk omdat die eiwitten ook voorkomen bij oudere coronavirussen. Wat dit betekent indien zij met covid-19 in aanraking zouden komen is onduidelijk, maar mogelijk zijn ze er beter tegen bestand dan anderen.

Engels suggestie dat onze ‘al aanwezige immuniteit’ niet goed in beeld is, maar rond de 75 procent zou liggen, lijkt volstrekt uit de lucht gegrepen. Aan boord van het vliegdekschip Charles de Gaulle raakte bij een uitbraak bijna 60 procent van de bemanning besmet; het betrof een relatief jonge en gezonde groep mensen.

Modellen en testen

Engel gelooft niet meer in de modellen die het RIVM gebruikt om R0 te berekenen. Het RIVM gebruikt de zogenaamde SIR-modellen, waar de S staat voor susceptible (vatbaar), de I voor infectious (besmettelijk) en de R voor recovered (genezen). Dat model is bij dit virus niet bruikbaar, stelt Engel: het gaat er – volgens hem ten onrechte – van uit dat iedereen vatbaar is. Als de basisaanname is dat iedereen besmet kan worden, kan het nooit deugen. Hij suggereert ook dat de immuniteit die wordt berekend, in dergelijke modellen alleen afhangt van de afweer via antilichamen en alle andere verdedigingsmechanismen erin genegeerd worden. Maar binnen die modellen maakt het niet uit waardoor iemand immuun is. Je kunt een gedeelte van de bevolking gerust bij voorbaat als ‘niet (meer) vatbaar’ aanmerken, maar je doet dat natuurlijk alleen als daar grond voor is.

‘Voor ons is de maat vol, we gaan het RIVM dagvaarden. Wij geloven het niet meer. Wij willen gewoon alle data boven water hebben’

Begin juni zegt Engel: ‘Is [..] het model van het RIVM geverifieerd? Wat ik daarmee bedoel: is dit model double blind, randomised, peer reviewed tested? Want als dat niet zo is, is dat echt een grof schandaal. Ze zitten elk onderzoek te bekritiseren, of het wel aan de “wetenschappelijke normen” voldoet. En deze modellen dan? Waarom kunnen we dat niet nakijken? Dat is ook de reden dat nu voor ons de maat vol is, en we het RIVM gaan dagvaarden. [..] Wij geloven het niet meer. Wij willen gewoon alle data boven water hebben.’ Zijn wantrouwen is inmiddels zo groot, dat hij met een aantal wiskundigen die zich bij zijn ‘alternatieve RIVM’ hebben aangesloten, binnenkort een eigen model zal presenteren. Dat moeten we dan maar even afwachten.

Ook over de wijze van testen is Engel verontwaardigd. We gebruiken voor de PCR-testen monsters van plekken van waaruit het virus zich volgens hem helemaal niet verspreidt: de neus- en keelholte. ‘[De enige plek] waar je 100 procent kan scoren met PCR-testen zijn de longen. Dit is waarom die PCR-testen niet werken, je zal altijd 75 procent missen als false negatives, als je die pharyngal swabs doet.’ We zouden daarom beter in de longen kunnen meten. Hoe hij dat precies voor zich ziet, zegt hij niet. Moeten we iedereen die we willen testen een longpunctie aandoen?

Het aandeel positieve uitslagen blijft, zo stelt Engel, sinds 10 mei ‘ongeveer gelijk’ en is volgens hem zo laag dat het best eens allemaal vals-positieven kunnen zijn. Resten van het virus kunnen na een overwonnen infectie nog geruime tijd in het lichaam rondwaren, en opgepikt worden door een PCR-test, terwijl het virus waarschijnlijk al weg is. Daarom zou iedereen met een positieve uitslag een virus viability test moeten krijgen, om te bepalen of er levensvatbaar virus aanwezig is, anders ga je voor niets in quarantaine.

Datzelfde geldt eigenlijk ook voor alle ziekenhuisopnames en overlijdens die aan covid-19 worden toegeschreven. Volgens Engel gaat het hoofdzakelijk om patiënten die vanwege ander lijden zijn opgenomen, terwijl ze een eerdere infectie met het virus al succesvol hebben afgeslagen. ‘Het zijn mensen met gezondheidsklachten, die geïnfecteerd zijn. Zij hebben dat virus overleefd, krijgen nu complicaties vanwege iets anders, en gaan alsnog dood. Of het zijn mensen die nog stukjes [virus] bij zich hebben en nu voor iets anders naar het ziekenhuis moeten. En omdat we nu met de PCR-test op alles covid plakken, worden ze opeens als covid-slachtoffer opgenomen, terwijl ze waarschijnlijk die ziekte niet hebben omdat het virus niet viable aanwezig is. Dus die worden dadelijk behandeld voor covid terwijl ze dat helemaal niet hebben. En dit is allemaal omdat we een verkeerde test gebruiken.’

Engel vergeet dat we mensen niet random testen: je moet symptomen hebben die op covid-19 kunnen wijzen. Ook dat PCR-testen eerder een probleem hebben met vals-negatieven – ze tonen het virus niet altijd aan bij een geïnfecteerde persoon – laat Engel gemakshalve buiten beschouwing.

Engel doet het voorkomen of PCR zo nieuw is dat we niet alle kinderziektes ervan onderkennen. Hij denkt dat het klinisch vaststellen van een infectie op basis van symptomen een betere aanpak is. Hoe Engel zich die klinische diagnose voorstelt, is onduidelijk. In zijn dagvaarding aan de staat wordt een onderzoeker aangehaald die inmiddels erkende symptomen van covid-19 aan iets anders toeschrijft: ‘Als doodsoorzaak kwam hij vooral veel trombose en longembolieën tegen, volgens hem vaak een gevolg van een gebrek aan lichaamsbeweging.’

Esoterie en complotdenken

Een deel van wat Engel te berde brengt, klinkt redelijk. Hij zit er geregeld naast, maar dat zijn mogelijk vergissingen van iemand die er net niet genoeg over heeft nagedacht. Alleen: hoe meer je je in zijn gedachtengoed verdiept, hoe meer je de indruk krijgt dat Engel in een andere wereld leeft, waarin pseudowetenschap overheerst en serieuze wetenschap het onderspit delft.

Dat schemert al een beetje door als hij uitlegt wat je kunt doen om je te beschermen tegen het coronavirus. Bij De Nieuwe Wereld claimt hij dat we ons immuunsysteem kunnen ‘versterken’ met hoge doses vitamine C en D, veel knuffelen, beweging en mediteren.

In het bericht waarin Engel en Pols de datum van hun rechtszaak tegen de staat bekendmaken, staat ook dat ze ‘vermoeden dat het RIVM onderzoeksresultaten heeft vervalst’. Een onderbouwing van deze beschuldiging ontbreekt.

‘Er wordt zo vanzelfsprekend gedaan over vaccinaties, maar ik denk dat het in heel veel gevallen niet nodig is’

Zorgelijker zijn Engels uitspraken dat de vaccinatieprogramma’s tegen luchtweginfecties helemaal niet werken. Dat vertelt hij aan het einde van zijn eerste interview bij Café Weltschmerz. Even dacht ik dat hij het over de griepvaccinatie had, die niet elk jaar even goed werkt, maar nee. Toen ik informeerde wat hij vond van het mazelenvaccin, antwoordde Engel: ‘Ik wil er een discussie over, er wordt nu zo vanzelfsprekend gedaan over vaccinaties, maar ik denk dat het in heel veel gevallen niet nodig is. Ik ben zeker geen antivaxxer, maar denk wel dat specifiek de luchtweg infecties die alle naar mijn mening airborne zijn niet tegen te houden zijn zonder draconische maatregelen en daarmee ook lastig effectief te bestrijden met vaccins. Er kunnen uitzonderingen zijn, maar ik wil echt af van de vanzelfsprekendheid van vaccins.’

En wat te denken van een bericht op Viruswaanzin waarin de bezoeker wordt aangeraden een kenniskwis over virussen te doen? De link leidt naar een kwis met als eerste vraag: ‘Is het bestaan van virussen wetenschappelijk aangetoond?’ Het ‘goede’ antwoord: er is ‘geen enkel wetenschappelijk onderzoek in de wereld  dat het bestaan van virussen bewijst. Daarmee is virologie niet meer dan virustheorie.’ Wie dit soort onzin uitkraamt, bevindt zich op het niveau van platte-aardegelovigen. Het bericht over de kwis is inmiddels verwijderd; niet Engel zou het geplaatst hebben, maar iemand van zijn ‘alternatieve RIVM’.