Wanneer in Den Helder op maandagen even na middernacht de lichten één voor één uitgaan, begint in Urk, aan de overkant van het IJsselmeer, voor vissers de nieuwe werkweek. ‘Zodra de rustdag voorbij is, gaan ze rijden. De Afsluitdijk over en dan zijn ze er met anderhalf uur.’ 

Henny Vleggeert, gepensioneerd havenmeester van Den Helder, schetst de routine van de tongvissers van de UK33 Willempje Hoekstra. Hij kent de jongens uit Urk door en door. Elke zondagavond start hij alvast de motor op van hun 40 meter lange kotter, zodat ze na aankomst snel kunnen gaan varen. 

Lantaarnpalen verlichten de kade aan Het Nieuwe Diep waar vier kotters liggen te ronken. Sinds de afsluiting van het IJsselmeer in 1932 meren de Urker platviskotters af in andere havens, zoals deze in Den Helder, om tijd en geld te besparen op hun route naar de Noordzee.

In afwachting van de mannen staan aan boord van de UK33 de laarzen nog overeind, een vissersoverall eroverheen gedrapeerd. Dan stopt er een grijs busje op de kade, met op de achterdeur een sticker met de Nederlandse vlag van Eendracht Maakt Kracht, een stichting waarmee vissers een front vormen tegen de ‘klimaatpaus’ uit Brussel. 

Zo zijn de vissers eurocommissaris Frans Timmermans gaan noemen, vanwege zijn Green Deal en de plannen voor windparken in de Noordzee, hun Noordzee. 

‘Eendracht Maakt Kracht groeit in ledenaantal omdat er momenteel geen geld wordt verdiend en de overheid de Noordzeevissers geen toekomstperspectief biedt,’ vertelde Pim Visser, voorman van belangenorganisatie VisNed me de week daarvoor aan de telefoon.

De UK33 is eigendom van Jan en Jacob de Boer en voorziet zes gezinnen van een hoofdinkomen. Dat van Jan en zijn zoon Piet, het jongste bemanningslid; van mede-eigenaar Jacob; en van de rest van de crew: Jelbert Romkes, Klaas-Pieter Weerstand (KP), Gerrit Koffeman en Wilhelm Kroon. Allemaal zijn ze opgegroeid met de visserij op Urk.

In de duisternis maakt de bemanning het schip gereed voor een week op de Noordzee. Er worden mokken koffie gezet, voorraden aangevuld en netten losgeknoopt. In de stuurhut zet schipper Jacob alvast de beeldschermen aan. De navigatiecursor op de trackplotter knippert. Een rijk kleurenpalet komt tevoorschijn – met vlakken, strepen en lijnen. Jacob: ‘Die gekleurde lijntjes, dat zijn eigenlijk allemaal visroutes waar we al een keer zijn geweest.’ 

Vissen met de Bijbel

Jacob vertelt over het plan voor de eerste nacht. ‘Als we straks de haven uit zijn, kunnen de mannen even in de kooi gaan liggen. We varen linksom Den Helder naar beneden en gooien dan straks ter hoogte van IJmuiden – buiten de 12-mijlszone – onze eerste netten uit. Maar eerst gaan we even naar beneden.’ 

Voor vertrek is het traditie om eerst nog even ‘te lezen’. Niet alle Urker kotters vissen nog ‘met de bijbel’, maar voor de mannen van de UK33 is het vaste routine. De schipper gaat voor in het gebed: 

‘Wilt u het weer en de winden in uw hand houden zodat wij ons werk mogen en kunnen doen. Wilt u onze zegen schenken over ons werk, bewaren voor gevaren, voor ongelukken. Here wilt u ook thuis zijn bij hen die wij hebben achtergelaten. Onze vrouwen en kinderen, vaders en moeders en allen die ons lief zijn. Wilt u ook de beschermende vaderhand over hen uitstrekken. Wilt u de vrouwen helpen bij hun werk. Wilt u de kinderen helpen op school en bewaren bij hun spelen en brengt u ons aan het eind van de week weer veilig en gezond bij elkaar terug. Here wilt u ons bovenal bewaren voor verkeerde dingen en voor zondige dingen. Wilt u onze dank aannemen uit genade om Jezus’ wil. Amen.’

De volgende dag zit ik met Jacob in de stuurhut – om mezelf af te leiden van lichte zeeziekte en omdat ik benieuwd ben of we windparken tegenkomen. ‘Tja, dan ga jij met ons mee vanwege die windmolenparken en dan zien we er niet één. Dan vraag jij je natuurlijk af, wat is het probleem?’ 

Zandbanken

De schipper richt zijn ogen nu niet meer op zee maar op de monitoren naast hem en wijst me een groot paars vlak. ‘Dat is Engels gebied. Daar komen we niet meer. Levert veel te veel gedoe op aan controles.’ 

Waar hij dan wel vist? ‘Ik zoek de plekken op waarvan ik weet dat er vis te vinden is. Voornamelijk op zandbanken, maar om de kostprijs van de bouw van windparken te drukken zijn die ondiepe gebieden ook voor de windboeren interessant. Want graven in de bodem is duur.’ 

Hij wijst naar de gele lijnen, onze track. ‘Een groot deel van het jaar vissen we hier, maar straks wordt dit gebied helemaal vol gezet met windmolenparken.’ 

De UK33 vist in het voorjaar veel in het noordelijke deel van de Nederlandse Noordzee, waar in 2028 het Windpark IJmuiden Ver moet verrijzen. Het gebied ligt zo’n 63 kilometer uit de kust en is met een beoogde windcapaciteit van 4 gigawatt voorlopig het grootste windpark.

Op een kluitje

Schipper Jacob: ‘Dan zeggen ze tegen ons dat we moeten uitwijken naar een ander gebied, maar niet ieder stukje Noordzee is ook goed visgebied. Straks zitten we met iedereen die overblijft op een kluitje te vissen en vis je het gebied in één keer helemaal dood.’

Die windmolenparken, legt Jacob uit, komen nog eens bovenop andere gebieden die al verboden terrein zijn voor de visserij: militaire oefenplekken, locaties voor zandwinning en daar komen straks extra afgesloten natuurgebieden bij om de windparken te compenseren.’ 

Op de monitor zie ik ook nog allemaal groene lijnen lopen. ‘Dat zijn de scheepvaartroutes. Voor ons zijn die risicovol. Als je stilligt omdat je net een visnet aan het binnenhalen bent, kun je niet snel uitwijken.’

Op de trackplotter in de stuurhut zijn ook nog andere lijnen zichtbaar – die duiden op het grootste ‘onderwaterspooknet’ van de Noordzee, de clusters aan gasleidingen en stroom- en telecomnetten. 

‘Die kabels liggen niet zo diep ingegraven. Er hoeft maar een grote storm te komen en de zandbodem schuift op waardoor de kabels bloot komen te liggen. Dan moet je goed oppassen als je daaroverheen vaart.’ Jacob en de schippers van andere platviskotters markeren de plekken om schade te beperken, ‘want als je er overheen vaart, trek je zo je netten en vistuigen kapot.’ 

Ook wil hij voorkomen dat hij dure schadeclaims aan zijn broek krijgt, zoals vier jaar geleden. ‘Toen lag er ineens een acceptgiro op de deurmat van 360 duizend euro.’ 

Het was een soort verkeersboete zonder fotobewijs. ‘Het kabelbedrijf had in de logboeken gezien dat wij in de buurt waren geweest toen de stroom ergens in Engeland was uitgevallen. Wij hebben er zelf niets van gemerkt, maar je kunt het niet bewijzen. Dus dan kun je uiteindelijk beter schikken.’ 

De boete verschilt per kabelsoort en reparatiekosten, maar kan flink oplopen. Schipper Jan S. uit Arnemuiden kreeg eind vorig jaar nog een schadeclaim van bijna 18 miljoen omdat hij een hoogspanningskabel raakte.

Tussen de 80 en 85 procent van de stroomkabels ligt op de bodem van de windparken. Het is één van de voornaamste redenen waarom windparken volledig worden afgesloten voor alle vormen van bodemberoerende visserij. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV): ‘De veiligheidsoverweging voor het verbod op de sleepnetvisserij is gebaseerd op het risico voor schade aan de “infield-kabels” tussen de windmolens.’ 

Passieve visserij

Door ‘technische innovatie’ wordt het in de toekomst wellicht mogelijk om wel binnen windparken te vissen, maar dat wordt per gebied verder onderzocht en dan uitsluitend voor de ‘passieve visserij’. Vissen, krabben en kweekmosselen en -oesters mogen er dan met hengels, netten, of kooien worden opgevist. 

Jacob: ‘Voor onze visserij biedt dat geen uitkomst. Onze doelsoort is tong en dat gaat alleen met sleepnetten over de bodem. Daar is ons schip ook op uitgerust.’ Ook Pim Visser van VisNed is sceptisch. ‘Dat betekent dat je in de toekomst alleen nog maar met staande netten of met een hengel de Noordzee op mag.’ 

De bekabeling van de zeebodem zal bovendien toenemen. In 2015 was 16 procent van het Nederlands Continentaal Plat (NCP) bekabeld, in 2050 zal een vijfde tot de helft bedekt zijn met bundelingen van olie- en gasleidingen en telecom- en elektriciteitskabels.

Vooral de platvisvissers zullen visgronden moeten afstaan door de opkomst van windparken en de infrastructuur die daarvoor nodig is, blijkt uit een rapport van Wageningen Economic Research. Voor Windpark Borssele, een verzameling parken zo’n 23 kilometer voor de Zeeuwse kust, moesten kottervissers uit Goedereede en Stellendam al belangrijke tonggronden inleveren. 

Borssele is momenteel Nederlands grootste windpark. Het bestaat uit vier delen en voorziet een krappe 2 miljoen huishoudens van energie. Maar voor de visserij was het belangrijk gebied. Uit berekeningen blijkt dat het tussen 2010 en 2017 gemiddeld 215 ton vis per jaar opleverde, met een gemiddelde opbrengst van 1 miljoen euro. 

Tegenover een nettoresultaat van 80 miljoen in 2016 lijkt dat aandeel marginaal, maar juist in dat jaar waren de verdiensten hoog dankzij de pulsvisserij. De resultaten in de daaropvolgende jaren waren aanzienlijk minder: 50 miljoen in 2018 en 9 miljoen in 2019. 

De seizoensgebonden vangst van platvis in het Borssele-gebied was dus voor de kottervisserij van relevante economische waarde. 

De Wageningse economen schrijven in hun rapport dat het afsluiten van gebieden voor de visserij slechts enkele individuele vissers zal treffen. Maar dat verandert na 2030. Dan gaan niet alleen in het Nederlandse deel maar ook in buitenlandse delen van de Noordzee gebieden dicht voor de bouw van windparken of voor compenserende natuurparken.

En er staan nog meer afsluitingen op stapel. Omdat het onderstel van de windturbines van grof en hard materiaal is waaraan mosselen, oesters en algen zich makkelijk hechten, is de verwachting dat er extra ruimte wordt vrijgemaakt voor schelpdierkwekerijen en zeewierboerderijen. 

Daarnaast zullen er zogenoemde ‘kunstmatige energie-eilanden’ nodig zijn. Windparken komen steeds verder uit de kust te liggen en voor de bouw, de exploitatie en het onderhoud van de windturbines moeten werkeilanden worden aangelegd.

Kleinere ruimte om te delen

Wat Jacob vertelt over ‘vissen op een kluitje’ is geen visserslatijn. Wageningen Economic Research verwacht een toename van de visserijdruk in gebieden die openblijven. Nederlandse vissersboten, en ook die uit andere lidstaten, moeten op zoek naar uitwijkmogelijkheden. Ze zullen simpelweg een kleinere ruimte met elkaar moeten delen en dichter op scheepvaartroutes zitten.

Bea Deetman, onderzoeker bij Wageningen Economic Research, pleit daarom voor vervolgonderzoek naar gedragsverandering van vissers. ‘Je wilt weten wat sluiting van bepaalde gebieden betekent voor vissers die daar actief zijn geweest. Kunnen ze naar een ander gebied, en wat betekent dat dan voor hun kosten-opbrengsten?’

Zulk gedragsonderzoek moet dan ook duidelijk maken wat verplaatsing van visserijactiviteiten voor gevolgen heeft. Deetman: ‘Kunnen de vissers met zijn allen nog rondkomen in die nieuwe context of stoppen ze misschien?’ Als vissers ermee ophouden, ontstaat meer ruimte voor de blijvers.

Maar ook de vis kan zich verplaatsen, waardoor het belang van bepaalde gebieden kan toe- of afnemen.

Waar andere schippers avontuurlijker zijn, hechten die van de UK33 grote waarde aan vaste visgronden per seizoen. Als zij straks met hun kotters moeten uitwijken, weten ze nog niet waar ze de tong moeten zoeken.

Jacob: ‘Tong zit in de bodem, maar wat gaat die zeebodem doen wanneer er voor die windparken allemaal palen in komen. De stroming wordt daardoor heel anders. En wat als de tong gaat paaien? Gaat dat straks allemaal wel goed? Daar is nog nooit onderzoek naar gedaan.’

Krachtiger turbines, weidser wieken

Actiegroep Eendracht Maakt Kracht eiste vorige jaar in een brief aan het Europees Parlement dat de bouw van alle geplande windmolenparken voor de kust wordt bevroren totdat duidelijk is wat de effecten op de zeebodem zijn. Want dat er effect is, is in meerdere internationale onderzoeken aangetoond.

Windparken worden steeds hoger, de turbines krachtiger en de wieken weidser en dat heeft invloed op de stromingen en de golven. Zo kunnen ze van invloed zijn op de getijden en daarmee gevolgen hebben voor de eb- en vloedstromen in het Nederlandse deltagebied.

Mariene-ecoloog Luca van Duren van onderzoeksinstituut Deltares in Delft: ‘Het gaat om fundamentele veranderingen en processen die ten grondslag liggen aan het mariene ecosysteem en het functioneren van vissen, vogels en zeezoogdieren.’ De onzekerheden over de effecten van windparken zijn ‘erg, erg groot’, aldus Van Duren.

Verkennend Deltares-onderzoek liet zien dat windparken voor de kust van België, Nederland, Duitsland, Denemarken en Groot-Brittannië de golven, de stroming, de gelaagdheid van water en de windsnelheid boven water veranderen.

Van Duren: ‘Met een modelstudie hebben we een begin gemaakt om de effecten in kaart te brengen. We hebben nu een beter beeld welke delen van de Noordzee gevoelig zijn en welke minder en waarom.’ 

De Rijksoverheid heeft al enkele jaren onderzoeksprogramma Wind op Zee Ecologisch Programma (Wozep). In eerste instantie lag de focus hierin vooral op vogels, vleermuizen en zeezoogdieren; soorten met een beschermde status. Gaandeweg kwamen de ‘ecosysteemeffecten’ daarbij. Maar het Wozep-programma kijkt niet naar vis, ook niet naar commercieel interessante soorten.

Het ontbreken van onderzoek naar vis vindt Pim Visser van VisNed ‘een onbegrijpelijk manco’ van het Wozep-onderzoek. Volgens hem toont onderzoek aan dat windparken significante effecten hebben op sedimentatie en stromingen. Als achteraf blijkt dat windparken een negatief effect hebben op de bestanden van platvis in de Noordzee lijdt de kottervisserij dubbel verlies. Want als het op den duur slecht gaat met een bepaalde vissoort, is er niet alleen minder vis, maar heeft dat ook gevolgen voor de visquota.

Volgens LNV worden de visbestanden nauw gemonitord en is uit andere studies ‘tot nu toe niet naar voren gekomen dat er op populatieniveau effecten te verwachten zijn’.

Acht jaar geleden wezen visecologen er al op dat effecten van windparken op vis beter onderzocht moeten worden. Onderzoekers van Wageningen Marine Research zagen in 2013 ‘een nog slecht onderzocht potentieel effect’ van het relatief zwakke elektromagnetische veld van de bekabeling in windparken, dat ‘een negatieve impact zou kunnen hebben op migrerende vissoorten die het aardmagnetisch veld gebruiken’.

En: ‘De effecten tijdens de constructiefase op vis zijn veel minder goed onderzocht. Met name het geluid van heien wordt gezien als potentieel schadelijke activiteit. Voor zowel grotere vis als voor vislarven (tong- en zeebaarslarven) lijkt er alleen fysieke schade op te treden bij zeer hoge geluidsniveaus die beperkt zijn tot binnen 100 meter van de heilocatie.’

LNV laat in een reactie weten dat uit een onderzoek in 2011 is gebleken dat heien op zee maar een ‘beperkt’ effect heeft op de larven van vissen.

Andrew Gill, mariene-ecoloog en voorzitter van de International Council for the Exploration of the Sea (ICES), vindt verder onderzoek naar de invloed van windparken op vis en commerciële visbestanden noodzakelijk. ‘Omdat veel gemeenschappen afhankelijk zijn van vis en visserij.’

Gill stelde in zijn meest recente publicatie al vast dat vissen, maar ook mosselen en krabben, zich anders gaan gedragen door het geluid van de bouw van windturbines, en door het geluid van de seismische meetapparatuur die wordt gebruikt bij het zoeken naar geschikte locaties om windparken aan te leggen.

Mosselen en krabben

Akoestische veranderingen kunnen leiden tot ‘psychologische schade’ en zelfs tot ‘sterfte’. Door trillingen en geluid kunnen vissen hun leefomgeving anders gaan gebruiken en hun migratiepatronen aanpassen. 

Gill onderzocht onder meer de effecten op platvis in de Mid-Atlantic Bight, ten zuidoosten van New York. In het lokale dagblad The Westerly Sun zegt hij: ‘We zien de ecosystemen een beetje veranderen en ook de relatie tussen de organismen en de intensiteit daarvan.’ 

Wetenschappers van Wageningen Marine Research doen inmiddels een studie naar de mogelijke effecten van de elektromagnetische straling van stroomkabels op haaien en roggen, maar de eerste resultaten laten nog op zich wachten. Wat het precieze effect is op commercieel interessante vissoorten als tong en schol wordt niet onderzocht.

Aan boord van de UK33 Willempje Hoekstra schampert Jacob over de gang van zaken. ‘Ze zetten eerst een windpark neer en gaan pas daarna onderzoek doen. En als er dan ineens geen vis meer is, heb je pech gehad.’

Als de overheid met een betere saneringsregeling komt, overweegt hij de handdoek in de ring te gooien. De UK33 is een oud schip. ‘Maar goed, je weet het nooit. Misschien dat er straks toch nog iets mogelijk is.’ 

Voordat de zon ondergaat, kijken we hoe drie zeemeeuwen hun volle visbuikjes laten rusten op de mast waaraan de visnetten hangen. Ook voor ons is het inmiddels etenstijd. In de kombuis wacht Piet met gestoofde schol. Schipper Jacob gaat voor in gebed. 

In deel 2 vervolgt de UK33 zijn koers op de Noordzee en legt Jacob uit waarom de kottervisserij zich slachtoffer voelt van ‘een politiek spel’.

Beluister hier Pointer (KRO-NCRV) met de radioreportage van Margaux Tjoeng en een interview met Luca van Duren van Deltares.