‘You’ll never walk alone!’ Een vermoeide bondskanselier Olaf Scholz citeert op een zondagochtend in september in de perszaal van zijn Berlijnse ambtswoning het lijflied van voetbalclub Liverpool. 

De hele nacht onderhandelde hij met zijn kabinet over een steunpakket van 65 miljard euro, om burgers en bedrijven in Duitsland te compenseren voor de torenhoge energieprijzen. De songtitel moet zijn boodschap kracht bijzetten: Hou vol, we laten niemand in de steek. 

Om aan geld te komen voor het noodpakket wil Scholz de ‘Zufallsgewinne’ in beslag nemen, de ‘toevallige winsten’ die binnenstromen bij elektriciteitsproducenten. ‘De vele, vele, vele miljarden die dat oplevert zetten we in om burgers te ontlasten.’ 

Door de hoge gasprijs – en de manier waarop de energiemarkt is ingericht – zijn ook de elektriciteitsprijzen enorm gestegen. Om aan de vraag te voldoen, wordt in eerste instantie goedkoop te produceren elektriciteit gebruikt, over het algemeen van windmolens, zonneparken en kerncentrales. Ook duurdere elektriciteit uit kolencentrales voorziet in de zogenaamde baseload. 

Het confisqueren van de winsten is die dagen ook in Brussel hét gespreksonderwerp

Op de momenten dat deze bronnen onvoldoende kunnen leveren, gaan de gascentrales aan. Maar gas is schaars, en daardoor duur, sinds Rusland nog maar nauwelijks aan Europa levert, en dat bepaalt ook de prijs van alle andere elektriciteit. Met als gevolg dat producenten van windenergie en eigenaren van kerncentrales enorme inkomsten opstrijken zonder dat hun productiekosten zijn gestegen. Dit zijn de ‘toevalswinsten’ die bondskanselier Scholz wil afromen.

Het confisqueren van die winsten is die dagen ook in Brussel hét gespreksonderwerp. Ursula von der Leyen, de Duitse voorzitter van de Europese Commissie, stelt eind augustus dat de markt niet meer doet wat ze zou moeten doen en dat ‘de torenhoge prijzen de tekortkomingen van de elektriciteitsmarkt blootleggen’. 

Wanneer een paar dagen later de tot dan toe terughoudende Duitse regering het afromen van winsten tot topprioriteit verklaart, zwaait voor de Europese Commissie de deur open om te komen met concrete voorstellen.

Beauty contest

Ruim een week heeft de Commissie nodig. Von der Leyen gebruikt op 14 september haar jaarlijkse State of the European Union in het Europees Parlement in Straatsburg om de plannen te lanceren. ‘In deze tijden moeten we winsten delen en doorsluizen naar degenen die ze het hardst nodig hebben. Ons voorstel levert voor de lidstaten 140 miljard euro op die ze kunnen gebruiken om de klap op te vangen.’ 

Het overgrote deel, 117 miljard euro, moet komen van kerncentrales en producenten van wind- en zonne-energie. Die maken, in de woorden van Von der Leyen, winsten ‘waar ze nooit van hadden kunnen dromen’. 

De Europese Commissie stelt daarom voor dat de opbrengst niet meer mag zijn dan 180 euro per megawattuur. Dus bij een marktprijs van 380 euro per megawattuur draagt de producent van wind- of kernenergie 200 euro af. Dat bedrag gaat naar de staatskas van het land waar de elektriciteit is opgewekt – zonder tussenkomst van ‘Brussel’ – en moet ten goede komen aan de huishoudens en bedrijven die door de hoge prijzen hard worden geraakt. 

De Commissie legt niet uit hoe ze tot het bedrag van 117 miljard euro is gekomen. Ondanks herhaaldelijke verzoeken van Follow the Money laat de woordvoerder niet meer los dan dat het gaat om ‘een schatting’. Wat uiteraard het geval is, want de prijzen fluctueren. 

De laatste weken is sprake van een stevige daling. En dan dalen ook de inkomsten die de staat kan verwachten van het afromen van overwinsten.

Ook energiespecialisten van Brusselse denktanks, die dankzij hun contacten binnen de Europese Commissie vaak goed zijn geïnformeerd, krijgen het rekenwerk dit keer niet in handen. 

Christian Egenhofer van het Centre for European Policy Studies: ‘Het lijkt te zijn gebaseerd op een paar telefoontjes met netbeheerders. Als ik naar de cijfers vraag, krijg ik de indruk dat de ambtenaren van de Commissie zich een beetje schamen voor deze berekening.’ 

Egenhofer zegt geen idee te hebben hoe de 117 miljard euro tot stand kwam: ‘Je moet het zien als een politiek getal, een politieke boodschap, niet een doorwrochte berekening.’ 

Zelfs topambtenaren van de lidstaten krijgen de cijfers niet te zien

Er lijkt bovendien een poging te zijn gedaan om de opbrengst op te blazen. De maatregel zou bij elkaar 117 miljard euro opleveren als hij een heel jaar van kracht zou zijn. Maar de Commissie stelt voor de overwinsten af te romen voor een periode van vier maanden. Dan blijft er dus 39 miljard euro over van de belofte van Von der Leyen. 

Het zijn niet alleen journalisten en analisten die geen inzicht krijgen in de achterliggende cijfers. Zelfs topambtenaren van de EU-lidstaten – die de plannen nota bene moeten goedkeuren – krijgen ze niet te zien. 

‘De Commissie heeft dat, denk ik, bewust niet gedaan omdat er zoveel aannames in zitten,’ zegt een hooggeplaatste diplomaat die niet met naam genoemd wil worden. ‘Het is niet echt productief om de berekening te laten zien, omdat het dan een soort beauty contest was geworden.’ 

De diplomaat bedoelt dat de Commissie de cijfers voor zichzelf houdt om te voorkomen dat lidstaten alleen nog maar bezig zijn met de vraag of de buurman misschien meer profiteert. 

Ondanks de onduidelijkheden stemmen de energieministers op 30 september in met het plan om de overwinsten op elektriciteit af te romen, minder dan vier weken nadat bondskanselier Scholz het idee omarmde. Een razend tempo voor Brusselse begrippen, waar beleid vaak jaren nodig heeft om van de tekentafel tot goedkeuring te geraken.

Bierviltjes 

‘Ik zie op korte termijn geen enorme opbrengsten voor Nederland,’ erkent Rob Jetten, minister voor Klimaat en Energie, bij het verlaten van de vergadering in Brussel. ‘Het gaat maar om een paar honderd miljoen.’ 

Deze uitspraak van de minister is niet gestoeld op een grondige analyse, geeft een EU-diplomaat later toe. Het is ‘een berekening op de achterkant van een bierviltje’. 

De kans is zelfs groot dat Jettens schatting veel te optimistisch is. 

Ambtenaren op het ministerie van Financiën in Den Haag verwachten er niet veel van, blijkt een paar dagen nadien. Zij zijn op zoek naar financiering voor de verruiming van het prijsplafond op energie waarmee het kabinet vanaf 2023 de energierekening van Nederlanders denkt te verlagen. 

Een ambtenaar schrijft: ‘Op dit moment is mogelijke dekking vanuit deze maatregel (het afromen van de winsten bij elektriciteitsproducenten, red.) zeer onzeker.’ Een diplomatieke manier om te zeggen dat het Europese plan Nederland waarschijnlijk niets oplevert. 

De Belastingdienst, de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), netbeheerder TenneT en de Nederlandse Emissieautoriteit hebben het ministerie al laten weten dat het plan uit Brussel ‘onuitvoerbaar’ is, blijkt uit interne documenten die ambtenaren naar staatssecretaris Marnix van Rij (Fiscaliteit en Belastingdienst) sturen.

‘Ik denk dat het een beetje houtje-touwtje gaat, het wordt een zooitje’

De energiemarkt is te complex om op korte termijn de winsten op te sporen en te innen, zeggen verschillende energie-experts, -handelaren en diplomaten tegen Follow the Money.

Toch vermelden de documenten van Financiën keer op keer de inkomsten als mogelijke dekking voor de 23,5 miljard euro die nodig is voor het Nederlandse initiatief om vanaf het nieuwe jaar de hoge energierekeningen van burgers te compenseren. 

Het ministerie voor Economische Zaken en Klimaat werkt momenteel aan de uitwerking van de Europese afspraken, maar zegt niet te kunnen zeggen wanneer dat is afgerond. 

Het grote probleem bij het afromen van winsten is dat nauwelijks is vast te stellen waar elektriciteit precies vandaan komt, zegt Erik van der Hoofd, hoofd market design bij TenneT. ‘Er is geen directe link tussen inkoop en verkoop. Een megawattuur is een megawattuur. We kijken niet hoe het is geproduceerd, of wat de koper ermee gaat doen. In de contracten staat ook niet waar het vandaan komt en dat hoeft ook niet.’ 

Van der Hoofd is dan ook zeer sceptisch over de uitvoerbaarheid van de Brusselse afspraken. ‘Ga je dan duizenden producenten aanschrijven en vragen wat er met de stroom is gebeurd, voor welke prijs het is verkocht en aan wie? Ik denk dat het straks zo gaat, een beetje houtje-touwtje. Het wordt een zooitje.’

Waterkracht

Het beeld in de rest van Europa is niet anders. Ook daar hebben nationale overheden nog geen goed zicht op wat de inkomsten zullen zijn. Follow the Money vroeg alle 27 EU-lidstaten naar hun berekening, slechts twee landen noemen concrete bedragen. 

Slowakije rekent op 100 miljoen euro, maar wil geen verdere toelichting geven. België heeft zelf al plannen om alle inkomsten boven 130 euro per megawattuur af te romen. Dat levert volgens energieminister Tinne Van der Straeten 3,5 miljard euro op. Dat dit bedrag zo hoog uitvalt komt omdat de zuiderburen de heffing, met terugwerkende kracht vanaf 1 januari 2022, voor twee jaar willen invoeren. Een veel langere termijn dan is afgesproken op Europees niveau, maar de Europese spelregels geven landen wel de ruimte om dit te doen. 

Alle 24 andere landen blijven het antwoord schuldig. Onder meer Zweden geeft toe dat er zelfs helemaal geen berekeningen zijn, terwijl die op basis van de huidige elektriciteitsprijs makkelijk zijn te maken. 

Een megawattuur gaat in het Scandinavische land, met waterkracht als een belangrijke energiebron, over de toonbank voor ver onder de 180 euro. De Europese afroomafspraak levert de Zweedse staat dus geen cent op, maar daar staat tegenover dat de energierekening van burgers en bedrijven er ook nu al een stuk lager is. 

And the winner is…

In Milaan vraagt energie-analist Matteo Mazzoni zich af in welke Europese landen er veel winst valt af te romen, en waar niet. Hij is directeur energie-analyses bij het adviesbureau Independent Commodity Intelligence Services (ICIS) en heeft toegang tot grote hoeveelheden data van de energiemarkt. 

Mazzoni en zijn team gaan meteen aan het werk zodra duidelijk is dat de Europese Commissie geen antwoord wil geven op de vraag wat per EU-land de verdiensten zijn, en die landen dat zelf ook niet blijken te weten. 

Op het eerste gezicht lijkt het antwoord voor de hand te liggen. Landen die veel elektriciteit produceren uit relatief goedkope zon-, wind- en kernenergie zijn de winnaars. Landen die sterk afhankelijk zijn van dure kolen en gas vissen achter het net. En dat is ook de belangrijkste graadmeter, blijkt uit de analyse van Mazzoni.

Er zijn andere factoren die een grote rol spelen. Energieproducenten – zeker van windenergie, die voor turbines grote investeringen moeten doen – maken gebruik van langetermijncontracten. Omdat die zekerheid geven over de inkomsten.

Maar die leveringscontracten zijn vaak afgesloten voor veel lagere prijzen dan de megawattuurprijs van de afgelopen maanden op de zogeheten day ahead-markt.

Volgens de European Federation of Energy Traders (EFET) zit 88 procent van de elektriciteit vast in langetermijncontracten. Om te bepalen of de producenten hierop grote winsten maken, moet de overheid inzicht krijgen in alle contracten. 

‘Ik ben verbaasd dat er geen berekeningen zijn van wat de maatregel voor elk land betekent’

‘Het invoeren van de heffing op elektriciteit die wordt verkocht op de day ahead-markt is relatief simpel,’ zegt analist Mazzoni. ‘Maar buiten die markt wordt het lastig. Niet onmogelijk, maar zeker veel gecompliceerder.’ 

Dit zou kunnen verklaren waarom de Nederlandse overheid huiverig is deze taak neer te leggen bij de Belastingdienst, die nu al grote moeite heeft zijn taken naar behoren uit te voeren. 

Een andere complicerende factor is dat elektriciteitsproducenten, geconfronteerd met een overheid die uit is op een deel van hun inkomsten, hun hakken in het zand zetten en de mazen van de wet opzoeken (zie kader). ‘Het kan ertoe leiden dat partijen de markt de rug toekeren. En minder handel kan leiden tot grotere prijsschommelingen en dat is nu precies wat we niet willen.’ De onzekerheid die gepaard gaat met grote prijsfluctuaties mondt uit in hogere prijzen.

Het is dus niet simpel om de winsten in de elektriciteitssector te berekenen en af te romen. Toch vindt analist Mazzoni het vreemd dat de EU-lidstaten kennelijk niet eens hebben geprobeerd een schatting te maken van de verwachte inkomsten. ‘Ik ben verbaasd dat er geen berekeningen zijn van wat het voor elk land betekent. En dat is cruciaal want afhankelijk van de implementatie zullen er grote verschillen zijn tussen de Europese landen. Dat roept toch de vraag op hoe de regeringen van de EU-lidstaten hebben onderhandeld.’ 

De Italiaanse analist over zijn eigen berekeningen: ‘Frankrijk, Oost-Europese landen als Hongarije, en ook Duitsland kunnen rekenen op flinke inkomsten. Maar landen in Zuid-Europa profiteren veel minder, en de Scandinavische landen krijgen waarschijnlijk helemaal niets. Daar is de prijs al onder de 180 euro per megawattuur gezakt.’ 

Ook Nederland hoeft niet op veel geld te rekenen. De heffing zal op slechts 10 procent van de elektriciteitsproductie van toepassing zijn, verwacht Mazzoni. Dat komt omdat Nederland sterk afhankelijk is van elektriciteit uit gas- en kolencentrales, en omdat veel windparken langetermijncontracten hebben voor minder dan 180 euro per megawattuur. 

Afromen van overwinsten: de winnaars en verliezers

Het zijn vooral de landen met veel kerncentrales die profiteren, Frankrijk voorop. Maar dat is deels een vestzak-broekzakoperatie. 

De eigenaar van alle 56 Franse kerncentrales, Électricité de France (EDF), is binnenkort voor 100 procent in handen van de staat. De regering in Parijs gaat dus de winsten afromen bij een bedrijf waarvan ze zelf eigenaar is. Ook in onder meer Zweden, Hongarije en Slowakije zijn de kerncentrales volledig of grotendeels in handen van de overheid. 

Mazzoni noemt Duitsland een van de winnaars. Procentueel springt het land er niet uit (zie grafiek) maar omdat de industriële grootmacht veel elektriciteit verbruikt is de opbrengst in potentie substantieel. 

De Duitse minister van Financiën Christian Lindner zegt dat de heffing een einde zal maken aan winsten van tientallen miljarden euro. Maar de Duitse overheid geeft geen duidelijkheid over hoeveel ze precies verwacht binnen te halen. 

In elk land kunnen specifieke omstandigheden roet in het eten gooien. Zo komt Slowakije in het model van Mazzoni naar voren als een van de grote winnaars, mede omdat het zwaar leunt op elektriciteit uit kerncentrales.

Maar doordat het land via langetermijncontracten al veel energie verkocht aan handelaren in Duitsland, is het gedwongen om zelf elektriciteit te kopen op de dagmarkt, tegen hoge prijzen. Zonder miljarden steun uit Brussel is de ‘economie op sterven na dood’, waarschuwt de Slowaakse premier Eduard Heger. 

Wat het afromen van winsten van elektriciteitsproducenten per land oplevert, blijft dus een open vraag. Ook omdat nog onduidelijk is wanneer de maatregel wordt ingevoerd: de lidstaten hebben tot 1 december om met een nationaal plan te komen. 

En allesbepalend is de prijs van een megawattuur op het moment dat de heffing werkelijk van kracht is. De hoge prijzen van de afgelopen maanden werden deels veroorzaakt door het aanleggen van gasvoorraden voor de winter, die zitten nu voor meer dan 90 procent vol. 

Er is daarmee een voorlopig eind gekomen aan de biedingsstrijd tussen Europese landen. De prijs daalt sindsdien vaak al tot onder de 180 euro, en dan zijn er geen overwinsten meer om af te romen. Tenzij meer lidstaten ervoor kiezen het Belgische voorbeeld te volgen en het prijsplafond verder verlagen of met terugwerkende kracht invoeren. De Oostenrijkse regering overweegt het. 

Dalende prijzen zijn funest voor de inkomsten uit de heffing, maar lossen wel het fundamentele probleem op van hoge elektriciteitsprijzen – het mes snijdt aan twee kanten.

Duits (en Nederlands) egoïsme 

In verschillende Europese hoofdsteden realiseren regeringen zich dat het afromen van winsten niet leidt tot de beloofde gouden bergen. Tegelijkertijd groeien de zorgen over de gigantische steunpakketten waarmee rijke landen als Duitsland en Nederland hun kwetsbare burgers en bedrijven te hulp schieten.

Nog geen vier weken nadat de Duitse regering 65 miljard euro op tafel legde en zich schaarde achter het afromen van winsten, volgt al een nieuw en nog groter reddingspakket. 

‘Duitsland kan het zich veroorloven om 200 miljard euro te lenen, maar andere landen niet’

Berlijn is bereid om de komende twee jaar maar liefst 200 miljard euro uit te geven ter compensatie van de hoge energieprijzen. ‘Het doel van Ruslands energie-oorlog is om te vernietigen wat in tientallen jaren is opgebouwd door mensen, bedrijven en de industrie. Wij kunnen dat niet accepteren,’ zegt Lindner, de Duitse minister van Financiën. ‘We zijn economisch sterk en we zetten deze economische kracht in als het nodig is, zoals nu.’ 

Het komt hem te staan op geïrriteerde reacties: ‘Duitsland kan het zich veroorloven om 200 miljard euro op de financiële markten te lenen, maar andere landen kunnen dat niet,’ twittert de Franse eurocommissaris Thierry Breton. De Poolse premier spreekt van ‘Duits egoïsme’.

De omvang van de Duitse en Nederlandse steunpakketten torent dan ook hoog uit boven de uitgaven van andere Europese landen. 

De Brusselse denktank Bruegel houdt per land bij hoeveel geld is uitgegeven aan het verlagen van de belastingen op energie, het beperken van de elektriciteits- of gasprijs, contante betalingen aan arme gezinnen en alle andere maatregelen in het arsenaal. De rekening voor de gehele EU is inmiddels opgelopen tot boven de 570 miljard euro, bijna de helft daarvan is Duits.

De hoop in Brussel was om alle landen middelen te geven om hun bevolking de helpende hand toe te steken. Maar het afromen van energiewinsten dreigt niet meer dan een doekje voor het bloeden te zijn. 

Zelfs Bruno Le Maire, de minister van Financiën van Frankrijk, verwacht niet meer dan 5 tot 7 miljard euro te kunnen innen. En dat terwijl Frankrijk, volgens het model van Mazzoni, meer dan andere landen profiteert van de maatregel. Als Le Maire gelijk heeft zou dat betekenen dat de opbrengst in de gehele EU uitkomt tussen de 11 en 20 miljard euro. 

In Nederland hoopt minister Jetten nog op enkele honderden miljoenen, maar de organisaties die het geld moeten innen, de Belastingdienst of de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), hebben er alvast een hard hoofd in. 

De belofte dat er 117 miljard euro valt binnen te harken, lijkt niet veel meer waard dan het bierviltje waarop Brusselse diplomaten hun rekensommen maken.