De veelgeprezen film Margin Call heeft een prachtige scène waarin de topman van de bank in het holst van de nacht spoedberaad heeft. Een analist is er net achter gekomen dat de bank de grootste pile of shit op de balans heeft staan, ooit door een bank verzameld. De bestuursvoorzitter – zojuist ingevlogen per helikopter – heeft maar één vraag aan de analist: leg mij in Jip-en-Janneke-taal uit wat hier aan de hand is. Want kennis en begrip van wat er precies in de boeken staat en wat de risico's daarvan zijn, heeft de topman niet. Na het vernietigende antwoord trekt hij snel de enig mogelijke conclusie: dump de berg ellende zo snel mogelijk op iemand anders. En zo geschiedde. De scène werd niet geheel toevallig ook vertoond in de aflevering van Tegenlicht afgelopen zondag, waarin Joris Luyendijk mocht uitleggen dat megabanken in de City nog altijd niet te beheersen zijn. Het schouwspel illustreert volgens Luyendijk namelijk precies wat er mis is: de top weet niet welke risico's genomen worden.

Renteswapaffaire

Dat roept onwillekeurig associaties op met de renteswapaffaire die het Nederlandse mkb gevoelig treft. Rabobank speelt hier een voorname rol in. Maar waar de zakenbank in Margin Call erin slaagt om ten koste van anderen schoon schip te maken, kan Rabobank zich niet van dit hoofdpijndossier verlossen. Sterker nog, binnenkort start een collectieve procedure tegen Rabobank van de Stichting Renteswapschadeclaim namens een grote groep ondernemers, de bank moet duizenden dossiers opnieuw beoordelen en zich bij het Kifid en de rechtbank verweren in talloze procedures. En nu is er de vraag of de weergave van de solvabiliteit van Rabobank wel klopt, zoals FTM vandaag bericht. Kredietbeoordelaar Moody's onderzoekt of er niet een miljard of meer aan krediet mist op de balans, dat is verstrekt in het kader van de renteswaps. Dat krediet is bedoeld als dekking voor de situatie dat de swap vroegtijdig beëindigd moet worden en de mkb'er een afkoopsom moet betalen aan de bank. In professionele kringen noemen ze die dekking 'margin'.

Afgesproken Bedrag

Bij Rabobank heet de wettelijk verplichte margin 'Afgesproken Bedrag'. Maar niemand die dat uitlegt. Dat er überhaupt zoiets bestaat als een marginverplichting is niet terug te vinden in het verkoopmateriaal, laat staan dat verkopers dit hebben toegelicht. Dat de margin bestaat uit een soort kosteloze lening werd pas duidelijk na onderzoek en vragen van dit platform. Rabobank bevestigde het vermoeden na ruim twee weken bedenktijd, maar voegde eraan toe dat het desondanks niet op de balans hoeft te staan, omdat het 'geen daadwerkelijke verstrekking van een geldbedrag inhoudt'.

Snelcursus rentederivaten

Of dit klopt is lastig te controleren, nu dit heel specialistische kennis betreft. De weinigen die het weten, werken meestal bij een bank en doen hun mond niet open. Maar toch doen we een poging uit te leggen wat Rabobank voor zijn klanten verborgen hield met een snelcursus rentederivaten voor beginners: Les 1: renteruil Renteswaps zijn financiële instrumenten waarbij je als ondernemer een variabele rente van een euriborlening ruilt voor een afgesproken vaste rente met de bank. Zo dacht de ondernemer zekerheid te hebben over zijn financieringslasten. Les 2: marktwaarde Zo'n swap heeft een marktwaarde: als de rente stijgt boven het niveau van de vaste rente is die waarde positief, daalt de rente daaronder dan ontstaat er een negatieve marktwaarde. De meeste swaps hebben door de sterk gedaalde euriborrente zo'n negatieve waarde, wat tot veel onrust heeft geleid. Les 3: afkoopsom Als de lening voortijdig wordt beëindigd, wordt het gevolg van de negatieve waarde pas echt zichtbaar. De ondernemer moet dan de negatieve waarde afrekenen, vaak een flink bedrag. Les 4: margin- en saldibewakingsplicht De bank is wettelijk verplicht het debiteurenrisico van rentederivaten af te dekken en moet daarvoor ‘margin’ aan de ondernemer vragen. In art. 85 en 86 Bgfo staat dat de bank voldoende 'saldi' moet aanhouden zodat de klant kan voldoen aan zijn 'actuele verplichtingen' uit hoofde van het rentederivaat: de zogeheten margin- en saldibewakingsplicht. Saldi kunnen bestaan uit geld en effecten maar ook uit krediet. Hoe hoger de negatieve marktwaarde, hoe meer saldi de klant dus beschikbaar moet hebben om te kunnen afkopen. Les 5: het Afgesproken Bedrag Rabobank heeft dit opgelost door bij ieder derivatencontract een 'Afgesproken Bedrag' vast te stellen, dat dient als dekking ('margin') voor de negatieve marktwaarde. Bij het aangaan van het rentederivaat heeft de bank geen zekerheden als dekking voor dit Afgesproken Bedrag gevraagd aan de ondernemer. Stijgt de negatieve marktwaarde boven het Afgesproken Bedrag, dan gaat Rabobank de financiële situatie van de klant 'herbeoordelen' waarna de bank meer zekerheid kan eisen ('margin call') of de renteswap zelfs kan beëindigen, met grote financiële gevolgen voor de klant. Door de sterk dalende rente heeft Rabobank afgelopen jaren diverse keren het Afgesproken Bedrag verhoogd, zonder de klant inhoudelijk uitleg daar over te geven. Dat de klant met dit Afgesproken Bedrag feitelijk een krediet krijgt, is hem nooit duidelijk gemaakt. Ook niet dat de bank vanwege het toegenomen kredietrisico naast de eis van aanvullende zekerheden, ook de opslag op de lening kan verhogen, terwijl de ondernemer nu juist dacht een vaste rente te hebben. De gehele sector heeft wat betreft de marginverplichting overigens een groot rookgordijn neergelaten. Les 6: voorlopige conclusie Het Afgesproken Bedrag lijkt een constructie om geen slapende honden wakker te maken. Had de bank immers direct om geld of extra hypotheek gevraagd bij een negatieve marktwaarde dan waren ondernemers er vermoedelijk sneller achtergekomen wat de risico’s zijn van rentederivaten.

'Niemand binnen de bank is verantwoordelijk voor de gehele constructie'

Had de top van Rabobank in 2007 en 2008, toen de bulk van de rentederivaten verkocht zijn, enig idee van de gevolgen van een dalende rente? 'Ook binnen de bank zijn er maar een paar mensen die het werkelijk begrepen', zegt advocaat financieel recht Hester Bais die veel voor ondernemers optreedt. 'Niemand binnen de bank is verantwoordelijk voor de gehele constructie. De lening loopt via afdeling Financieringen/Kredietverlening en het rentederivaat via afdeling Financial Markets.' En dan te bedenken dat renteswaps tamelijk eenvoudige producten zijn. Voor professionals in de financiële sector is een swap zo gewoon als een rekening courant voor ondernemers. Maar voor Rabobank geldt: van ruilen komt huilen.