In januari gaf Yves Mersch, bestuurder van de Europese Centrale Bank (ECB) een speech op de afscheidsceremonie van een collega van de Finse centrale bank. Hierin vroeg hij zich hardop af wat de digitalisering van geld voor centrale banken uitmaakt. Zijn grootste inzicht? De ECB zou best een ‘full reserve’ depositobank kunnen worden door voor iedere burger een rekening te openen. En dat het Nederlandse parlement momenteel eindelijk ook echte stappen lijkt te gaan maken in het depositobank-dossier.

Saaie banken

Sinds in juni 2015 het eerste artikel over een depositobank op Follow The Money verscheen, is het onderwerp een duidelijk thema geworden binnen centrale banken. Meerdere van deze instellingen denken hardop na over het creëren van een mogelijkheid om buiten een commerciële bank om geld digitaal aan te kunnen houden. De Bank of England komt nog dit voorjaar met een nieuwe blauwdruk van het betaalsysteem en de verwachting is dat hierin niet-banken rekeningen kunnen aanbieden. Het nadeel van zo’n rekening is dat je geen rente krijgt, maar het voordeel is dat je niet meer het risico loopt door de leen- en/of beleggingsactiviteiten van een bank.

Toegegeven, Feyenoord wordt vaker kampioen dan dat er een Nederlandse bank failliet gaat, maar daar gaat het niet om. Het punt is dat de meeste consumenten banken helemaal niet nodig zouden hebben als de wet maar zou voorzien in een mogelijkheid om op een andere manier toegang te krijgen tot giraal betalingsverkeer. En omdat dit nu niet kan, is het lot van alle banken met elkaar verweven en kunnen de meeste banken niet failliet gaan zonder een systeemcrash te veroorzaken. In dat geval wordt van de overheid verwacht dat ze instapt, maar we zijn er vervolgens wel boos over als dat geld blijkt te hebben gekost. Met een mix van full reserve en gewone banken kan geen enkele bank bij een faillissement het volledige betalingsverkeersysteem platleggen. Banken hoeven dan niet meer gered te worden door de belastingbetaler.

Nederlands initiatief

Met die wetenschap stelden de Tweede Kamerfracties van D66, SP, PvdA en VVD afgelopen week een salvo aan Kamervragen aan minister Dijsselbloem (Financiën) om na een klein jaar toch eens te starten met het onderzoek naar de mogelijkheden voor een wetswijziging, zodat de consument ook een rekening kan openen zonder risico’s van een normale bank.

Dit was naar aanleiding van Burgerinitiatief Ons Geld, waarbij 112.000 mensen een petitie tekenden om de inrichting van het geldstelsel eens parlementair ter discussie te stellen. In de debatten bleek dat een herinrichting van bankieren in het algemeen eerst maar eens onderzocht moest worden door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), maar dat er bij alle partijen animo bestond voor de depositobank, een Nederlands initiatief waarbij 100 procent reserves voor banktegoeden worden aangehouden. Mensen zouden dan zelf kunnen kiezen of ze wel of geen risico nemen.

Bij alle partijen bestond animo voor de depositobank

Nu is er dus de ECB, die zelf ook hardop nadenkt over de vraag of ze bankrekeningen moet aanbieden. Aangezien de ECB euro’s maakt, zal ze nooit in de situatie komen dat er onvoldoende geld in huis is. Aan de ene kant noemt Mersch het onderzoek dat de ECB gaat starten ‘mainly analytical’ omdat het gebruik van cash nog steeds toeneemt en hij geen signalen ziet dat er echt behoefte aan is, maar aan de andere kant sorteert hij al voor op de uitkomst van het onderzoek door te stellen dat het niet de mogelijkheid mag belemmeren om prijzen stabiel te houden — het mandaat van de ECB.

Een full reserve bank, of dat nu onze non-profit bank in de vrije markt is of dat het de ECB zelf is die depositobankje speelt, zal altijd invloed hebben op het vermogen van de ECB om prijzen te stabiliseren. Maar ik heb een verrassing voor Mersch: dat doet contant geld ook.

Onnodige dode bomen

De ECB probeert met verruimend beleid, in combinatie met negatieve rente op overtollige reserves (op de minimale reserves is het 0 procent), banken in een positie te brengen dat het ongunstig wordt om sommige leningen niet te verstekken. Ga maar na: als het niks kost om een lening niet te verstrekken en je zit als bank precies op het twijfelpunt, dan zal je de lening verstrekken als het opeens iets gaat kosten om de lening niet te verstrekken. Alleen is een negatieve rente van 0,4 procent een peulenschil vergeleken met de risico’s van de grote hoeveelheid ‘twijfelachtige leningen’ die je er als bank voor moet gaan verstrekken. Je moet namelijk 100 euro uitlenen om 1 euro centrale-bankreserve van het mandje ‘overtollige reserves’ naar ‘minimale reserves’ over te hevelen en 4 cent aan negatieve rente te besparen.

In de praktijk lijken banken dan ook maar zeer beperkt te hebben gereageerd op de negatieve-renteprikkel: er is een heel klein beetje kredietgroei, maar die kun je niet los zien van andere factoren. Het levert de ECB inkomsten op, en de banken een kostenpost naast de inmiddels absurd hoge toezichtskosten die ‘bankje spelen’ met zich meebrengt. We hebben dan ook gezien dat er in de eurozone gedurende de laatste tien jaar gemiddeld minder dan één consumentenbank per land tot de markt is toetreden. Een (grote) bank besturen mag dan lucratief zijn, er eentje openen is het allerminst.

Een bank besturen mag dan lucratief zijn, er eentje openen is het allerminst

Als de klant van een bank geld contant maakt, ontneemt dat de bank de kostenpost van 0,4 procent per jaar. Om die reden maakte Commerzbank een tijd geleden bekend te onderzoeken of het niet voordeliger is om zelf overtollige reserves contant te maken en in een pakhuis te leggen. Stel je voor hoeveel bomen er gekapt moeten worden als er briefjes moeten worden gedrukt die vervolgens met vrachtwagens naar een zwaar beveiligd pakhuis moeten worden gebracht — alleen maar om die miljarden euro’s aan negatieve rente te onttrekken.

Dan kan je beter een digitale variant van cash hebben, al voorziet Mersch terecht dat het dan wel heel makkelijk (lees: goedkoop) voor banken wordt om aan negatieve rente te ontkomen. Om die reden is de depositobank een initiatief dat zich richt op consumenten en zelf al voorstelt om de bedragen die een consument mag aanhouden te limiteren en die vervolgens af te bouwen zodra het financiële systeem kans heeft gehad om te wennen aan het nieuwe element. De risico’s die Mersch noemt, staan of vallen met designkeuzes van de wetgeving en dienstverlening.

Markt of overheid?

Mersch ziet nog niet veel vraag naar een rekening om digitale cash aan te houden, omdat het gebruik van contant geld nog steeds toeneemt. Als je als Nederlander weleens in Zuid-Europa komt, zal het je vast niet zijn ontgaan op hoeveel plekken je alleen maar met cash kan betalen, terwijl Albert Heijn juist overstapt op PIN-only kassa’s. Hoe dan ook, door eerst een marktpartij te laten kijken hoeveel animo er is, wordt de vraag vanzelf duidelijk. De ECB kan dan altijd nog volgen.

De eigenlijke zorg bij de ECB is echter dat een full reserve bank zonder enige restrictie, in tijden van onrust een katalysator zou worden voor liquiditeitsproblemen bij banken. Bij slecht nieuws zouden heel makkelijk grote hoeveelheden geld digitaal kunnen worden overgeboekt naar een full reserve-rekening. Om die reden pleit Stichting Full Reserve al sinds het begin voor een kapitaallimiet voor zowel rekeninghouders als de bank. Die limiet zou echter wel gaandeweg moeten gaan stijgen als de vraag blijft toenemen. Zo krijgen andere banken zowel een prikkel als de gelegenheid om via betere voorwaarden kapitaal aan te trekken als dat schaars wordt; zo kan wellicht de lang ontbeerde marktwerking weer terugkeren in de bankensector. Mocht op een dag al het geld bij full reserve banken zitten, dan past fractional reserve banking blijkbaar niet bij de Homo Sapiens — maar laten we vooral niets gaan plannen of ergens op vooruit lopen, en het organisch laten verlopen.

Verkiezingen

Stichting Ons Geld heeft de gelddiscussie op de politieke agenda gezet, maar haar ambitie van publieke geldcreatie is voor velen nog een brug te ver. Wat ze echter wel voor elkaar heeft gekregen, is dat D66, SP en PvdA aanhoudend Kamervragen stellen die minister Dijsselbloem in een lastig parket hebben gebracht. Onderzoekt hij hoe de wet kan worden aangepast om in Nederland full reserve depositobanken mogelijk te maken en leidt dat tot de oprichting van dergelijke banken, dan kan dat in Europa een precedentwerking hebben en in landen met zwakkere banken, zoals Spanje, Italië en Griekenland versneld blootleggen dat er zombiebanken zonder bestaansrecht zijn. Het getuigt daarom van politieke moed dat de financieel woordvoerders van deze partijen het toch doen. Want Dijsselbloem is een uitstekend debater met inmiddels een internationale reputatie.

Incentiveprobleem

Ook de VVD roert zich inmiddels in de discussie door terecht aan de minister te vragen: wie is er nou eigenlijk verantwoordelijk als toetreding en innovatie in de bankensector maar uitblijft? De Nederlandsche Bank (DNB) positioneert zich weliswaar als gewillige partner voor innovatie, maar heeft vooral een mandaat om stabiliteit te bewaken. Iedere innovatie of verandering brengt eerst onzekerheid en potentieel risico met zich mee alvorens het door de diversiteit te bevorderen ook bijdraagt aan de stabiliteit. Het zou daarom logischer zijn als niet DNB zelf, maar een andere autoriteit zoals ACM tegengewicht zou bieden aan de prudentie van DNB. Maar dan moet die partij wel een budget krijgen waarmee zij iets kan beginnen tegen het leger aan juristen en economen dat DNB ter beschikking staat.

Iedere innovatie brengt eerst onzekerheid en potentieel risico met zich mee

Vooral nieuwe partijen als de Piratenpartij, Forum voor Democratie en de Vrijzinnige Partij hebben het mogelijk maken van full reserve depositobanken expliciet in hun programma’s staan. Dat is op zich opmerkelijk, maar het is lastig om conclusies te verbinden aan het feit dat de traditionele partijen dit niet hebben gedaan. We kunnen in elk geval wel stellen dat het onderwerp nu blijvend op de politieke agenda lijkt te staan, en dat is een grote stap in de hervorming van het financiële stelsel.

Welke partijen de volgende regering zullen vormen en wie ook de minister van Financiën wordt, er zal iets moeten gebeuren met het depositobank-dossier. Als Dijsselbloem enige moed heeft, start hij nog een onderzoek voor hij afzwaait. De motie met dit verzoek ligt er immers al sinds maart 2016.