Inkijk in de inbox. Daar is het om te doen, op 11 april 2019, in de rechtbank Gelderland, locatie Arnhem. Al twee jaar probeert de Onderzoeksredactie de mailbox van de burgemeester open te breken, om te achterhalen wat zich precies heeft afgespeeld bij het vertrek van tabaksfabrikant British American Tabacco (BAT) uit Zevenaar. 

Zelfs na een uitgebreide Wob blijft dat in nevelen gehuld. Want: de inbox van oud-burgemeester Jan de Ruiter is gewist. Gedelete, op 16 oktober 2018, twee jaar na zijn aftreden in de zomer van 2016 en ruim een jaar na het Wob-verzoek, een bezwaar en pas nadat er beroep is ingesteld. Op de vraag hoe dat precies zit en welke procedure de gemeente Zevenaar daarbij dan gevolgd heeft, bitst de gemeentejurist: ‘Volgens mij stelt de rechter hier de vragen.’

De rechter stelt de vraag opnieuw, waarop de jurist uitlegt dat slechts een deel van de mails bewaard werd. Welk deel? Onduidelijk. 

Daarom geeft de rechter de gemeente via een tussenuitspraak op 14 mei 2019 huiswerk. Zevenaar moet aantonen dat de mailboxen van de oud-burgemeester en een betrokken wethouder daadwerkelijk zijn vernietigd en wanneer dan, en moet laten zien hoe het onderzoek tot het achterhalen van de gevraagde documenten tot dan toe precies is verlopen. 

De tussenuitspraak is een voorlopig hoogtepunt in een Wob-procedure die al twee jaar loopt. Een serie in 2017 ingediende verzoeken op grond van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) moet zicht geven op een samenhangende reeks deals tussen tabaksfabrikant en gemeente, waarin oud-burgemeester De Ruiter een centrale rol speelde. Nadat de Britse tabaksmultinational, bekend van de sigarettenmerken Lucky Strike en Pall Mall, in 2006 sluiting van de locatie Zevenaar aankondigde, kwam een emotioneel politiek spel op gang. Vijfhonderd BAT-medewerkers stonden op straat, de internationaal vermaarde Peter Stuyvesant kunstcollectie, die aan de muren van de BAT-fabriek hing, stond op het spel en het 12 hectare grote bedrijfscomplex ook.

Bij uitzondering contact

Sinds 2005 is de relatie tussen overheid en tabaksindustrie strikt beperkt. In dat jaar trad het  internationale FCTC-verdrag van de Wereldgezondheidsor­ganisatie, dat de invloed van de tabaksindustrie en het tabaksgebruik aan banden legt, in werking. Om te voorkomen dat de tabaksindustrie zich bemoeit met het anti-rookbeleid van de overheid, schrijft dat verdrag onder meer voor dat de overheid slechts bij zeer hoge uitzondering contact mag hebben met de tabaksindustrie en dat zij hier transparant over moet zijn. 

Met name gemeenten waar de tabaksindustrie voor werkgelegenheid zorgt, blijken ontvankelijk voor de tabakslobby

Niet alleen in Den Haag is het oppassen geblazen. Met name gemeenten waar de tabaksindustrie voor werkgelegenheid zorgt, blijken ontvankelijk voor de tabakslobby. Zo toonde EenVandaag bijvoorbeeld dat raadsleden in Bergen op Zoom in 2012 fungeerden als doorgeefluik in de lobby van Philip Morris - dat een fabriek heeft in Bergen op Zoom - tegen verhoging van de accijns op tabak.

In de periode rond het vertrek van British American Tobacco had De Ruiter veelvuldig contact met de tabaksproducent, beaamt hij. Zo sprak hij meermaals met de directie op het BAT-kantoor in Amstelveen over de kunstcollectie. Dat roept vragen op. Wat zich precies afspeelde tussen de tabaksfabrikant en de burgemeester is niet te controleren. 

Juist uit de periode waarin de belangrijkste besluiten zijn genomen, de jaren 2008-2011, komen er geen documenten. De aankoop door de gemeente Zevenaar van twee voormalige BAT-panden blijft zo deels in nevelen gehuld. De gemeente trok daar vanaf 2016 zelf in. Twee jaar later werd de zeer ingrijpende verbouwing afgerond. Prijskaartje: net geen 14 miljoen euro. Eerder kreeg de gemeente van BAT een deel van de kunstcollectie toegespeeld. Hoe dit is verlopen, is evenmin helemaal helder. Dat geldt ook voor de donatie van vijf ton, waarvan vier ton een ‘sociaal-culturele’ bestemming kreeg. Met dit laatste bedrag werd de Stichting Cultuur BAT opgericht, hoofdsponsor van een jaarlijks terugkerend cultuurfestival en financier van talloze kleinschalige activiteiten. 

Alleen al die naam van de stichting roept vragen op. Het FCTC-verdrag is namelijk niet alleen een anti-lobbyverdrag. De overheid mag zich ook niet inlaten met maatschappelijke activiteiten, die door de tabaksindustrie (mede) worden gefinancierd. 

Nare bijsmaak

‘Slecht product, goed bedrijf. Ik was trots op de fabriek.’ Op het terras van de Stadsbrouwerij in hartje Zevenaar vat oud-burgemeester Jan de Ruiter (PvdA) zijn herinnering aan de tabaksfabrikant bondig samen. Het is voorjaar 2018 en er staat een glas witbier voor hem op tafel. Hij is dan ruim twee jaar burgemeester-af. 

Aan het vertrek van BAT heeft hij een nare bijsmaak overgehouden, zegt hij. De honderden werknemers werden dan wel met een goudgerand sociaal plan naar huis gestuurd, zijn persoonlijke lobby om de internationaal bekend staande collectie moderne kunst voor Zevenaar te behouden, liep in het honderd. De topwerken, van onder meer Martin Kippenberger (Dinosauriër-ei) en Karel Appel, gingen onder de hamer bij Sotheby’s in Amsterdam. BAT streek er bijna 18 miljoen euro mee op. ‘Dat voelde als een persoonlijke nederlaag, een traumatische ervaring,’ zegt De Ruiter. Zevenaar kreeg de afdankertjes; circa tweehonderd werken die niet werden verkocht. Een deel hangt en staat in het nieuwe gemeentekantoor. 

De Ruiter schetst de warme band tussen de tabaksfabrikant en de gemeente. BAT en voorgangers Turmac en Rothmans waren actieve geldschieters van het verenigingsleven (de schaakvereniging, de voetbalvereniging) en veel inwoners vonden direct en indirect emplooi bij de tabaksfabrikant. Ook De Ruiter zelf stond regelmatig tussen de machines. ‘Bij de fabriek kon ik altijd naar binnen. Ik gebruikte de kunstcollectie als PR tijdens de bezoeken van bijvoorbeeld Kamerleden.’ Dit soort anekdotes zijn talrijk. Zo pendelde een raadslid, tevens taxichauffeur, met diezelfde schilderijen achterin wekelijks tussen verschillende Nederlandse BAT-kantoren. Het jaarlijkse festival SevenArt koestert dit rijke tabaksverleden nog altijd en brengt het prominent in beeld. Ook de raadszaal houdt de connectie met sigaretten in stand: die draagt de naam Peter Stuyvesant-zaal. 

Met de donatie van vier ton tabaksgeld en de voorwaarden die BAT aan de besteding ervan verbond, heeft De Ruiter zich niet bemoeid, zegt hij. Volgens hem hebben alleen raadsleden contact gehad met BAT, niet de gemeente.

Papierspoor ontbreekt

De kranten meldden destijds wat anders. De directie van de tabaksfabrikant liet zich adviseren door de gemeente Zevenaar, tekende De Gelderlander in 2007 op. Toenmalig cultuurwethouder Niko Wiendels vertelde tegen diezelfde krant dat de schenking in het college zou worden besproken. Desgevraagd bevestigt Wiendels dat dit gebeurd is. Een papierspoor, dat dit bevestigt, ontbreekt op het Zevenaarse stadhuis.

Via De Gelderlander is er wel een beperkt ‘mediaspoor’. Bijvoorbeeld in een verslag van juni 2008 van de bijeenkomst waar BAT-woordvoerder Joost Keulen de Stichting Cultuur BAT de cheque overhandigde. ‘Keulen vertelde over de pijn in zijn hart dat zo'n prachtige fabriek met high technology en een fantastische groep werknemers verdwijnt. Tegelijkertijd toonde hij zich trots op hetgeen BAT voor Zevenaar heeft betekend,’ zo tekende de krant op. 

De stichting Cultuur BAT bewaakt de cultuur van BAT

Tien jaar later is de herinnering aan dit feestje bij de betrokkenen sterk vervaagd. Woordvoerder Keulen kan zich niets meer herinneren van de vier ton die hij namens zijn toenmalige werkgever BAT publiekelijk schonk. Toenmalig CDA-raadslid en voorzitter van de stichting Carla Koers nam de cheque in ontvangst. Ze is inmiddels wethouder in Zevenaar. Op de vraag naar de gemeentelijke betrokkenheid bij de donatie antwoordt haar woordvoerder: ‘Die is er niet.’

Uiteindelijk mailt de oprichter van de stichting, Therry Engelen, die vroeger voorzitter van de ondernemingsraad van BAT-Zevenaar was, dat het bedrag rechtstreeks door BAT is overgemaakt aan de stichting, zonder tussenkomst van de gemeente. Een afschrift wil hij niet overleggen. Secretaris Nan Hoesté van Stichting Cultuur BAT zegt dat de stichting ondanks de naamsverbondenheid geheel los van de tabaksfabrikant opereert. Wel licht ze een tipje van de sluier op: 'We bewaken de cultuur van BAT.' 

Ter herinnering aan British American Tobacco Factory

Hoe dat eruit ziet, viel goed te zien tijdens het festival SevenArt. Hal 12, de voormalige productiehal voor sigaretten, vormde tijdens de editie op 22 januari 2018 het kloppende hart. Blauwe plastic ballen stuiterden over de kale betonnen vloer. De provisorisch in elkaar getimmerde ballenbak was een succes onder de tientallen kinderen. Medewerkers waren constant in de weer met het teruggooien van de inhoud. Gezinnen, met name uit de omgeving Zevenaar, kregen voorgeschoteld wat regio De Liemers op cultureel vlak te bieden heeft. 

Op het programma stonden muzikale optredens, theatervoorstellingen, koren, een kunstexpositie. Een manshoge banner van de Stichting Cultuur BAT vermeldde dat zij het evenement sponsorde ‘ter herinnering aan de British American Tobacco Factory’. Op twee grote schermen in diezelfde Hal 12 werden twee dagen lang honderden foto’s geprojecteerd: zwart-witbeelden van mannen achter productiemachines, bedrijfsauto’s, maar ook verscheidene tabakslogo’s en een kwartet sigaarrokende vrouwen rond een tafel. 

Wat is het probleem? Sinds 2003 is sponsoring en reclame door de tabaksindustrie bij wet verboden. En dit valt makkelijk door die bril te bekijken. Dat deed de Voedsel- en Warenautoriteit in 2010 in ieder geval wél, toen zij zowel BAT als de stichting op de vingers tikte omdat het logo van de tabaksfabrikant op het festival A12 Classic Rock te zien was. Volgens BAT had de stichting dat op eigen initiatief gedaan. Er volgde een reprimande, maar geen boete. 

Peukenvrij strand gesponsord door tabaksfabrikant

In Groningen betaalde BAT wél aantoonbaar voor naamsverbinding aan PR-uitingen. Als ‘ambassadeur’ co-sponsorde het bedrijf sinds 2002 de Groningse promotiecampagne ‘Er gaat niets boven Groningen’. Staatssecretaris Van Rijn van VWS schreef in juni 2017 aan de provincie Groningen dat dergelijke sponsoring in strijd is met de Tabakswet en met het internationale FCTC-verdrag. Daarop verbrak de provincie de sponsorrelatie met BAT. Iets vergelijkbaars overkwam Japan Tobacco International (JTI), dat een initiatief sponsorde van het toenmalige ministerie van Infrastructuur & Milieu (I&M) om stranden peukenvrij te maken. Staatssecretaris Sharon Dijksma vond dit ‘niet acceptabel’ en verzocht  JTI zich terug te trekken uit deze Green Deals Schone Stranden. 

In dat licht bekeken mag de gemeente Zevenaar geen bemoeienis hebben met de Stichting Cultuur BAT: daar zit tabaksgeld in. Dat BAT via de stichting activiteiten in de gemeente blijft sponsoren, is wel degelijk in het belang van Zevenaar. Op haar beurt mag BAT geen reclame maken, maar de fabrikant legt wel 400.000 euro neer om de naam en historische betekenis van de sigarettenfabriek voort te laten leven in de gemeente. In de praktijk komen de belangen van de gemeente Zevenaar en BAT dus samen in de Stichting Cultuur BAT. Wat de gemeente en BAT hebben besproken over die stichting blijft schimmig. Zo lang beide partijen kunnen volhouden dat zij niks te maken hebben met de stichting, kan niemand hen op de vingers tikken.

Gat in correspondentie

Wat beide partijen zeggen is één. Wat ze op papier zetten is twee. De gewobte documenten die Zevenaar in de zomer van 2018 overhandigde, zijn hoofdzakelijk officiële stukken: haalbaarheidsstudies en gebiedsvisies rond de verkoop van het BAT-terrein aan de Amsterdamse ontwikkelaar Solidiam. Ook zitten er allerlei inventarisaties en studies tussen, die verband houden met de donatie van het restant van de Peter Stuyvesant-collectie. Interne correspondentie is nagenoeg afwezig, alsof de opeenvolgende colleges van B en W vrijwel geen bemoeienis met deze voor Zevenaar ingrijpende periode hebben gehad. 

Pas na een gang naar de gemeentelijke bezwaarcommissie arriveert een deel van die interne documentatie: tien mails en memo’s rond de kunstcollectie, aangetroffen bij derden. Het pakketje bevat ook een digitaal gevangen overpeinzing van burgemeester De Ruiter uit 2007, die dan nog goede hoop heeft dat hij de gehele kunstcollectie voor Zevenaar kan behouden. Hij filosofeert over een nieuw museum in het centrum en de sloot geld die nodig is om dat voor elkaar te krijgen. Correspondentie uit die cruciale jaren 2008-2011 ontbreekt echter nog altijd, ondanks het nadrukkelijk advies van de bezwaarcommissie om verder te zoeken.  

Mailbox blijkt vernietigd

Na de gang naar de rechter blijkt de gemeente de mailbox van De Ruiter te hebben vernietigd. En wel op 16 oktober 2018, twee maanden nádat wij het beroep hadden ingesteld en de gemeente dus wist dat zij zich bij de rechter moest verantwoorden. Daarmee heeft de gemeente niet alleen het advies van haar eigen bezwaarcommissie naast zich neergelegd, ze gaat volgens advocaat Cornelis van der Sluis van Ten Holter Noordam ook lijnrecht in tegen de plicht om archieven volledig te bevriezen zodra een Wob-verzoek is gedaan. 

In zijn vonnis van 8 augustus 2019 heeft de rechter de vernietiging vastgesteld, maar daar feitelijk geen consequenties aan verbonden. ‘De gevraagde informatie is er in ieder geval niet of niet meer. Deze procedure kan hier niets meer aan veranderen,’ staat in het vonnis. De rechtbank noch de gemeente Zevenaar heeft bewezen dat de ontbrekende documenten daadwerkelijk onherstelbaar zijn vernietigd.

Het is in principe mogelijk om verwijderde bestanden en back-ups te recupereren, zeggen verschillende IT-experts, maar dat is wel afhankelijk van waar en hoe back-ups zijn opgeslagen en hoe ‘fanatiek’ de bestanden zijn verwijderd. Hoe langer zo’n herstelactie op zich laat wachten, hoe kleiner de kans dat die slaagt. Bart Visser, directeur van ICT-dienstverlener Impact Information Management, vindt het daarnaast ‘erg ongebruikelijk’ dat Zevenaar de mailbox heeft verwijderd van iemand die in de top van een organisatie actief is geweest. ‘Er zijn in al die jaren belangrijke afspraken gemaakt via de mail. Het bewaren van mails is daarom niet alleen praktisch, het is in veel gevallen noodzakelijk.’

Doodsteek voor de Wet openbaarheid van bestuur

Advocaat Van der Sluis stelt dat de rechtbank kennelijk genoegen heeft genomen met de bewering van Zevenaar dat de documenten niet meer aanwezig zijn. Het is de vraag of dat terecht is en vooral of de gemeente wel alles in het werk heeft gesteld om ze alsnog te achterhalen. Van der Sluis: ‘De gemeente had die mailbox niet mogen vernietigen nadat ze van de bezwaarcommissie de opdracht had gekregen verder te zoeken. Dat zegt de rechtbank ook. Tegelijk vindt de rechter het een goed verhaal dat de gemeente de documenten niet meer kan terughalen.’ Volgens Van der Sluis gaat er een gevaarlijk precedent vanuit wanneer overheden ten overstaan van de rechter simpelweg kunnen stellen dat iets is verdwenen. ‘Dat ze daarmee wegkomen, is de doodsteek voor de Wet openbaarheid van bestuur.’

Momenteel loopt een hoger beroep bij de Raad van State, de hoogste bestuursrechter in Nederland. Het is nog niet bekend wanneer dit hoger beroep dient.