Al een tijdlang gaat in de financiële markten de verwachting de ronde dat de rente binnen niet afzienbare tijd omhoog zal gaan. De Amerikaanse economie trekt aan, de werkloosheid daalt en aandelenmarkten staan op historische hoogten. De rente staat al erg lang laag en er zal een moment komen dat centrale banken deze zullen verhogen, zo luidt de verwachting. Wat vaak verzuimd wordt daarbij te bedenken is waarom de rente zo lang zo laag is. Voor het gemak wordt ervan uitgegaan dat centrale banken dit hebben gedaan om de economie te laten aantrekken. Centrale bankiers hebben dat beeld nog eens versterkt. Maar wat nu als de rente door andere oorzaken al zo lang al laag is?

Renteparadox

Laten we eens kijken naar de ontwikkelingen van na de eeuwwisseling. In nasleep van de implosie van de dotcom-bubbel en 9/11 verlaagde de Fed snel de korte rente. Vanaf 2004 trok de economie weer aan en besloot de centrale bank de rente weer te laten stijgen. Er gebeurde echter iets vreemds: de marktrente bleef laag. Voormalig Fed voorzitter Alan Greenspan sprak in dit verband over een ‘conundrum’, een raadsel. Zijn opvolger Ben Bernanke sprak over de aanwezigheid van een ‘Savings glut’, een door de Chinese monetaire autoriteiten veroorzaakte extra vraag naar Amerikaanse staatsobligaties als gevolg van de koppeling van hun munt aan de dollar. Ook in de nasleep van de kredietcrisis van 2008 verlaagden centrale banken wereldwijd snel de rente. Nu zes jaar later belijdt de Fed met de mond dat de rente binnen niet afzienbare tijd verhoogd gaat worden. In weerwil hiervan houden de markten echter de rente laag doordat zij meer dan anders beleggen in veilige staatsobligaties.

Er is -paradoxaal genoeg- zelfs sprake van negatieve rentes

Op gezette tijden is er zelfs sprake van een negatieve rente, typerend voor de enorme vraag naar deze veilige schuldbewijzen. Deze paradox impliceert dat centrale bankiers helemaal geen controle meer hebben over de renteontwikkeling.

'Secular stagnation'

Er zijn een aantal theorieën voor het fenomeen van de lage rente geopperd. Larry Summers, voormalig Amerikaans Staatssecretaris van Financiën, vat het probleem samen met de term ‘Secular stagnation’: een blijvend lage economische groei door een plafond in productiviteit. Ricardo Caballero, professor aan MIT, wijst op een ‘Shortage of safe assets’, een tekort aan veilig onderpand, dat zich prangend manifesteert sinds aanvang van de kredietcrisis. Econoom Richard Koo heeft het over een ‘Balance sheet recession’: balansen kunnen niet meer schulden aan en groei blijft daardoor uit. Hoofdeconoom Claudio Borio van de BIS in Bazel - ook wel de centrale bank der centrale banken genoemd – komt met een interessante verklaring. Hij spreekt van een excessieve elasticiteit van financiële markten. Daarmee bedoelt hij dat financiële markten de neiging hebben om in goede tijden de opbouw van liquiditeiten door monetair beleid excessief te versterken. Hierdoor duurt de financiële cyclus langer dan de traditionele economische cyclus, met als gevolg een lage rente, financiële bubbels en het voortduren van macro-economische onevenwichtigheden wereldwijd. Frequente financiële crises zijn het hardnekkige gevolg, aldus Borio.

Schuldenberg remt groei

Als we naar de cijfers kijken, zien we dat de wereld anno 2014, meer nog dan in 2008, verzadigd is met schuld. Zowel privaat als publiek. Van schuldenafbouw na de crisis is geenszins sprake geweest, aldus een recent rapport van het gerenommeerde Zwitserse instituut CEPR.

Sinds de crisis zijn de mondiale schulden alleen maar toegenomen

De schulden zijn de tegenhanger van onze bezittingen, want onze tegoeden zijn via banken, verzekeraars en pensioenfondsen uitgeleend. Dit spaargeld wordt na een bepaalde termijn weer geretourneerd. Echter, nu de echt robuuste economische groei wereldwijd uitblijft, dient zich de vraag aan hoe schulden betaalbaar worden gehouden. Immers, schulden worden aangegaan om meeropbrengsten te vergroten en die blijven uit bij de huidige economische stagnatie. Dit maakt eigenaren van schuldbewijzen nerveus. Veel willen vooraan bij de uitgang zitten, om in geval van nood de schuldcontracten snel van de hand te kunnen doen. En waar is de uitgang? In kort schuldpapier omdat dit het meest liquide is. Vandaar dat de rente zo laag is. Deze zal bij uitblijven van economische groei dan ook nog lange tijd laag blijven, en dat is in het gunstige geval. Het is een voor monetaire beleidsmakers nederig makende conclusie. Sander Boon is politicoloog en partner bij financiële dienstverlener Symetrics.