Het neoliberalisme, dat sinds de hoogtijdagen van Ronald Reagan en Margaret Thatcher in de jaren ’80 van de vorige eeuw de Westerse wereld en ook Nederland in zijn greep houdt, heeft samen met de doorgeschoten individualisering vele verworvenheden in onze maatschappij te grabbel gegooid. Een recent voorbeeld. Begin april publiceerde de Onderwijsinspectie een rapport dat goed onderbouwd de ongelijke kansen in het onderwijs laat zien. Kinderen van vergelijkbare intelligentie volgen in het voortgezet onderwijs een hogere opleiding als hun ouders hoger zijn opgeleid en tot een sociaal-economisch bevoorrechte klasse behoren dan als hun ouders lager zijn opgeleid en sociaal-economisch slechter af zijn. Hoger opgeleide en welgestelde ouders zijn nu eenmaal beter in staat hun kinderen goed voor te bereiden op Cito-toetsen en leraren aan te spreken op onwelgevallige schooladviezen. Deze ontwikkeling past in een rijtje ‘verloren waarden’ van de sociaal-democratie — een rijtje dat gelukkig de laatste tijd steeds meer op de politieke en publieke agenda komt te staan.

In plaats van de beloofde prijsverlaging door efficiencyverbeteringen trad vervreemding in

Zo heeft het neoliberalisme in West Europa geleid tot liberalisering en privatisering van publieke diensten die de burger ervaart als maatschappelijke nuts- en zorgfuncties. Onze regering en volksvertegenwoordiging zagen dat tijdens de kabinetten-Lubbers en vooral gedurende de Paarse kabinetten anders. De gevolgen voor de energievoorziening, het openbaar vervoer en de zorg zijn voor de burgers ingrijpend en vaak ook onbegrepen. In plaats van de beloofde prijsverlaging door efficiencyverbeteringen trad vervreemding in. Geen wonder, want in plaats van betere maatschappelijke dienstverlening kregen we maar al te vaak megalomaan gedrag van bestuurders te zien, met financiële uitwassen tot gevolg.

Neoliberalisme en te ver doorgeslagen individualisering leidden in de financiële sector tot een maatschappelijk drama. Bankiers namen ongekende risico’s, namen het er zelf  goed van en wentelden de verliezen, toen die kwamen, af op de belastingbetaler. Uitstekend verdienende bankiers lieten dus de lagere inkomens meebetalen aan de gevolgen van hun egocentrisme. Diezelfde hoogopgeleide mensen verdedigen hun voorrechten dankzij een overal aanwezige lobby — ook in het onderwijs.

Niet illegaal, wel immoreel

De ongelijke jaarlijkse inkomensgroei en de steeds groter wordende ongelijkheid in de vermogensverdeling zijn eveneens — met het voorgaande samenhangende — uitwassen van de ‘nieuwe tijd’; zie de inkomensgroei in de top van het bedrijfsleven en de groei in de cao’s aan de onderkant. Vervolgens leidt de ongelijkheid in de vermogensverdeling weer tot belastingontwijking, die de ongelijkheid nog verder vergroot. Wat zegt dan de bevoorrechte klasse? ‘Ontwijken is niet illegaal.’ Klopt, maar het is wel immoreel.

Het doorgeschoten neoliberalisme heeft veel maatschappelijke ellende veroorzaakt. Om met Jesse Klaver te spreken: ‘We kennen van alles de prijs, maar van heel weinig nog de waarde.’ Een bedrijf of individu kan vrij eenvoudig het voordeel van belastingontwijking uitrekenen, maar de kosten van immoreel gedrag niet. Zeker is wel dat immoreel gedrag van een zichtbaar bevoorrechte klasse de maatschappelijke waarden ondermijnt.

Zeker is dat immoreel gedrag van een zichtbaar bevoorrechte klasse de maatschappelijke waarden ondermijnt

Kan deze teloorgang van maatschappelijke waarden nog worden gekeerd? Positief nieuws is dat ondernemers die rijkdom hebben vergaard, zich in toenemende bewust zijn van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid — kijk naar de oprichters van Facebook en Microsoft. De ‘goede-doelensector’ floreert. Maar het mag in onze ogen niet zo zijn dat vrijwillige donaties de rol van de overheid overnemen. Niet dat de overheid de pinautomaat voor de burger moet zijn, iets waar minister-president Rutte terecht voor waarschuwt. Maar de overheid moet wel verantwoordelijkheid nemen voor het creëren van een samenleving die is ontdaan van de excessen van het neoliberalisme.

Dat kan, maar het stelt hoge eisen aan de politiek. Het vergt het opstellen van een programma dat ingaat tegen de heersende tijdgeest — een tijdgeest waarin materiële voorspoed slechts is voorbehouden aan een selectieve groep. De uitwassen van het neoliberalisme zouden juist tot een herwaardering moeten leiden van de principes van de maatschappelijke georiënteerde markteconomie. Daaruit kan een agenda worden afgeleid voor de inrichting van maatschappelijke nutsfuncties, voor gelijke kansen in het onderwijs, voor een iets minder immorele inkomens- en vermogensverdeling. Sterk en moedig leiderschap is daarvoor wel een vereiste. Politici dus, die zich laten leiden door idealen en een moreel kompas, en niet door politiek opportunisme.