Het straatbeeld in de Duitse deelstaat Beieren zal vanaf 18 januari iets veranderen. Vanaf die dag worden burgers verplicht om een hoog-beschermend FFP2-masker te dragen in winkels en het openbaar vervoer. Begin december kondigde de Duitse minister van Volksgezondheid Jens Spahn aan dat alle 60-plussers gratis een paar FFP2-maskers zouden krijgen om zich te beschermen tegen het coronavirus. De Duitse minister trok 2,5 miljard euro uit voor de aanschaf van maar liefst 400 miljoen FFP2-maskers.

Het Nederlandse beleid op het gebied van mondneusmaskers staat bijna haaks op de Duitse aanpak. Vanaf de start van de corona-uitbraak zijn het RIVM en het kabinet steeds terughoudend geweest op het gebied van de inzet van mondkapjes in publieke ruimten. RIVM-directeur Jaap van Dissel bestempelde het dragen van een masker als ‘schijnveiligheid’ en Nederland voerde als een van de laatste landen een mondkapjesplicht in.

Gewone burgers worden sinds de mondkapjesplicht in het openbaar door het kabinet dringend opgeroepen om in publieke ruimten ‘niet-medische’ mondneusmaskers te dragen. Met zijn voorraad aan FFP2-maskers gaat Nederland echter zuinig om: op advies van het RIVM mogen ze – nog steeds – maar heel spaarzaam ingezet worden bij de behandeling van covid-patiënten.

Ondertussen blijft de uitval van zorgmedewerkers groot. Het RIVM maakte eind december bekend dat sinds de start van de coronacrisis ongeveer 100 duizend zorgmedewerkers besmet zijn geraakt en corona-uitbraken zijn in zorg- en verpleeghuizen nog aan de orde van de dag. Ondertussen duikt de meer besmettelijke ‘Britse’ variant van het virus op steeds meer plekken in Nederland op. Tijdens de laatste persconferentie van premier Mark Rutte en minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Hugo de Jonge werd evenwel met geen woord gerept over verbetering van de persoonlijke bescherming van zorgmedewerkers.

Schaarste-argument

De terughoudendheid met het gebruik van FFP2-maskers is deels uit nood geboren. Toen in het voorjaar van 2020 de coronacrisis losbarstte, probeerde de hele wereld plots dit type maskers te kopen. Het logische gevolg: FFP2-maskers en hun Amerikaanse equivalent van het type N95 waren lange tijd extreem schaars. De voorraad van Westerse producenten als 3M raakte uitverkocht, overheden kampten met enorme tekorten , de beschikbare maskers werden verkocht tegen woekerprijzen. Inkopers van ziekenhuizen en de overheid waren aangewezen op Chinese varianten — waar ook nog eens volop mee werd gesjoemeld . 

In eerste instantie luidde het advies van de RIVM daarom dat persoonlijke beschermingsmiddelen in de ouderenzorg terughoudend moesten worden ingezet. Verplegend personeel kon volgens het RIVM bij vluchtig contact van minder dan 5 minuten binnen anderhalve meter onbeschermd werken. Deze uitzondering werd niet gemaakt in landen als België en Duitsland, waar FFP-maskers de norm vormden bij het werken met besmette personen.

In juli onthulde Nieuwsuur dat deze eerste richtlijn van het RIVM op mager wetenschappelijk bewijs was gestoeld. In die uitzending zei het RIVM zelf dat de uitgangspunten van de richtlijn waren opgesteld ‘om op een verantwoorde wijze noodzakelijke zorg te verlenen, rekening houdend met de beperkte beschikbaarheid van beschermingsmiddelen.’ Met andere woorden: de richtlijn was gebaseerd op schaarste, niet op veiligheid.

Op 3 november paste het RIVM de richtlijn aan. Medewerkers in de ouderenzorg moesten voortaan ook bij kortdurend contact persoonlijke beschermingsmiddelen gebruiken. Sindsdien luidt het advies dat het zorgpersoneel daarbij gebruikt moet maken van chirurgische maskers van het type IIR. Alleen bij ‘aerosolvormende handelingen’ als het uitzuigen van de longen en intubatie is het volgens het RIVM nodig om een FFP2-masker te dragen.

Dit advies roept grote vragen op bij experts en leidt tot onvrede bij verplegend personeel, zo blijkt uit onderzoek van Follow the Money. Zeker nu er geen tekort aan FFP2-maskers meer is en ze in onze buurlanden op grote schaal worden ingezet. De Nederlandse overheid heeft zelfs een ijzeren voorraad aan persoonlijke beschermingsmiddelen aangelegd, waaronder tientallen miljoenen FFP2-maskers. 

De prijs van de FFP2-maskers is ook flink gedaald: van circa 3 euro 50 in de tijden van krapte, naar een retailprijs van 1 tot 1,5 euro nu. Weliswaar nog altijd een stuk hoger dan de 25 cent voor een chirurgisch masker van het type IIR. Waarom moeten veel medewerkers in de ouderenzorg dan nog altijd covid-patiënten verplegen met een (minder veilig) chirurgisch masker?

Verkeerde inzet

Joost van der Sijp is oncologisch chirurg in het Haaglanden Medisch Centrum en mede-oprichter van het meetinstituut GreenCycl. In het laboratorium van GreenCycl werden het afgelopen jaar honderden mondneusmaskers getest op filterende werking en pasvorm, vaak op verzoek van inkopers van ziekenhuizen die persoonlijke beschermingsmiddelen aanschaften. Van der Sijp legt uit wat het verschil is tussen een chirurgisch masker en een FFP2-masker: ‘Een chirurgisch masker is bedoeld om de buitenwereld te beschermen tegen aerosolen die van de gebruiker komen. Ik kom net uit de operatiekamer; daar draag ik een chirurgisch masker. Dat zorgt ervoor dat als ik tijdens de operatie praat, adem of hoest, dat mijn deeltjes niet in de patiënt terechtkomen.’

‘Bij een patiënt die covid-verdacht is, ga ik niet naar binnen zonder FFP2-masker. Dat is gewoon common sense’

Chirurgische maskers zijn echter niet ontworpen om de zorgmedewerker zelf te beschermen tegen een coronobesmetting: ze ‘lekken’ aan de voor-, achter- en zijkant. Van der Sijp: ‘Een chirurgisch masker beschermt de gebruiker niet tegen virusdeeltjes die meeliften op een aerosol. Als je jezelf wilt beschermen, dan moet je een FFP2-masker opzetten. Dat is wél een persoonlijk beschermingsmiddel. Als ze goed gedragen worden, dan sluiten ze aan op het gelaat. Daarmee voorkomen ze dat er een luchtstroom is langs het masker richting de neus en mond-keelholte.’

Met andere woorden, aldus Van der Sijp: een FFP2-masker beschermt je tegen de boze buitenwereld, maar een chirurgisch IIR-masker beschermt de boze buitenwereld alleen tegen jou.

Van der Sijp trekt zich dan ook weinig aan van het RIVM-advies met betrekking tot chirurgische maskers: ‘Als ik nu word opgeroepen voor een consult bij een patiënt die covid-verdacht is, dan ga ik daar niet naar binnen zonder een FFP2-masker. Dat is gewoon common sense.’

De oncoloog hoopt niet er zorgmedewerkers zijn die een kamer met een coronapatiënt binnenstappen met een chirurgisch masker. ‘Ik kan me niet voorstellen dat dat het geval is. Iedere weldenkende zorgmedewerker begrijpt toch ook wel dat je bij een covid-patiënt volledige persoonlijke beschermingsmaatregelen moet nemen? Inclusief FFP2, ja.’

Onvoldoende beschermd

Maar de realiteit is weerbarstig, zo blijkt uit navraag van Follow the Money. Verplegend personeel staat nog veelvuldig op covid-afdelingen te werken met een chirurgisch masker, zelfs in ziekenhuizen . Ook in corona-hotspots als Bunschoten-Spakenburg worden op de cohort-afdelingen in verpleeghuizen chirurgische maskers gedragen .

Uit navraag bij zorginstellingen blijkt dat zorg-en verpleeginstellingen vasthouden aan het advies voor chirurgische maskers. Een woordvoerder van de Rotterdamse zorginstelling Laurens: ‘Wij houden ons aan de RIVM-richtlijn. Onze medewerkers zijn verplicht om een chirurgisch mondmasker te dragen, ook op de cohort-afdeling. Alleen bij speciale handelingen worden FFP2-maskers ingezet.’

Navraag onder medewerkers van verschillende Nederlands verpleeghuizen wijst uit dat de IIR-maskers inderdaad nog volop worden gebruikt. Daarmee lopen deze zorgmedewerkers dagelijks risico op besmetting.

‘Wat je bij ons ziet, zijn hoestende mensen die echt niet hun hand voor de mond houden als ze niezen en niet in hun elleboog hoesten’, zegt een verpleegkundige die in een verzorgingstehuis in Maarssen werkt met dementerende ouderen. ‘Mensen snappen dat niet. We kunnen geen afstand bewaren, want we moeten ze toch aankleden en wassen. We worden wel degelijk blootgesteld aan aerosolen. Zo’n chirurgisch IIR-masker is dan echt niet voldoende, want ze staan aan de zijkant open.’

Ook bij een uitbraak worden er bij de zorginstelling in Maarssen geen FFP2-maskers ingezet. ‘Zo’n 40 procent van de bewoners op mijn afdeling is aan corona overleden en 5 op de 6 medewerkers is ook besmet geraakt,’ zegt de verpleegkundige. In het verpleeghuis kwam na de uitbraak een dip’er — een deskundige infectiepreventie — over de vloer, om het personeel uitleg te geven over de veiligheidsprotocollen voor persoonlijke beschermingsmiddelen. ‘We kregen te horen dat chirurgische maskers IIR voldoende bescherming boden,’ zegt de verpleegkundige. ‘FFP2-maskers waren niet nodig. Dit was tenslotte volgens de richtlijnen van het RIVM. Bijna iedereen accepteerde dat.’

‘Afgelopen november hadden we een grote uitbraak. Toen zijn we teruggeschakeld naar chirurgische maskers’

Een medewerker bij een zorgorganisatie in Eindhoven is niet te spreken over de chirurgische maskers die ze standaard moet dragen — ook bij besmette covid-patiënten. ‘Wij krijgen te horen dat chirurgische maskers voldoende bescherming bieden. Maar als ik aan het werk ben, dan schuift hij vaak naar halverwege mijn ogen. Ik moet hem dan naar beneden trekken, anders zie ik niks meer. Dat gebeurde ook wel eens als ik een besmet persoon verzorgde.’

Eigen verantwoordelijkheid 

Een zorgmedewerker in corona-hotspot Barneveld kreeg van zijn leidinggevende te horen dat er een voorraad FFP2-maskers aangehouden moest worden. ‘We hadden in februari al verdachte bewoners en toen gingen we wél verplegen met FFP2-maskers. Maar afgelopen november hadden we een grote uitbraak en zijn toen teruggeschakeld naar chirurgische maskers.’

De zorgmedewerker is ’pissig’ dat op zijn afdeling standaard geen wordt FFP2 gedragen. ‘Mijn collega’s denken wél dat chirurgische maskers voldoende bescherming bieden. We hadden 18 besmette bewoners, veel collega’s werden ziek. Momenteel hebben we te maken met grote uitbraken in onze andere vestigingen. Maar de directie wil dat we de FFP2-maskers sparen, ze willen er genoeg in voorraad houden. Ze liggen bij ons achter slot en grendel, we kunnen ze niet zelf pakken.’

De verpleegkundige in Maarssen noemt het ‘bizar’ dat er nog niet is opgeschaald naar FFP2. ‘Het duurt nog weken voordat de vaccinatie heeft plaatsgevonden en dan is ook nog niet zeker dat dit de volledige oplossing gaat worden. Zeker nu ook de Britse variant van covid er is. Dan moet je toch standaard FFP2 gebruiken? Duitsland deelt nu aan iedereen FFP2-maskers uit, dus daar zien ze wel in dat dit belangrijk is.’ 

De vakbond CNV Overheid en Publieke Diensten pleitte op 12 januari voor een brede inzet van FFP2-maskers bij overheidsfuncties waar afstand houden lastig is. De vakbond doelde onder meer op gevangenispersoneel of medewerkers van de afvalophaaldiensten die bij elkaar in de auto zitten. Ook Anneke Westerlaken, voorzitter van CNV Zorg & Welzijn en CNV Internationaal, pleit voor de inzet van FFP2-maskers, tot nu toe met weinig succes. Het kabinet lijkt vast te houden aan het RIVM-advies, want een motie van Farid Azarkan (DENK) over de standaard inzet van FFP2-maskers bij zorgpersoneel kreeg geen meerderheid. Alle coalitiepartijen schaarden zich achter het RIVM-advies en stemden tegen. 

In het Kamerdebat van 13 januari werd de inzet van FFP2-maskers ook aangekaart bij minister voor Medische Zorg en Sport Tamara van Ark (VVD). Die zei daarop dat het RIVM-advies is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, maar dat er een mogelijkheid is om van de norm af te wijken. Van Ark: ‘Ik zou hier willen aangeven dat het geen pretje is om zo'n FFP2-masker te dragen. Het kan ook heel erg belastend zijn. Maar omdat het zo is besproken en ook door hoe de rollen liggen, is het uiteindelijk aan de wetenschap, aan de beroepsgroep, aan de vertegenwoordigers en aan de sector om die richtlijn vast te leggen en door te voeren.’

‘Als de richtlijn niet wordt aangepast, dan is er geen landelijke eenduidigheid

Volgens de minister mogen zorgmedewerkers er zelf voor kiezen om af te wijken. Van Ark: ‘De professional kan zeggen: vanuit mijn professionele situatie wil ik afwijken van de standaard om deze en deze redenen. Dat kan. Ik heb zelf geen signalen dat deze discussie veelvuldig voorkomt.’

Richtlijn aanhouden

Uit onderzoek van Follow the Money blijkt dat er wel degelijk discussie over is, maar dat zorgmedewerkers niet zijn opgewassen tegen de RIVM-richtlijn. ‘Je kan dan zeggen dat het zorgpersoneel toch voor zichzelf kan opkomen voor betere beschermingsmiddelen, maar dat is moeilijk,’ zegt de verpleegkundige uit Maarssen. ‘Er is sprake van een niveauverschil bij medewerkers in verpleeg-en verzorghuizen. Als de directie dan zegt dat ze de richtlijn met chirurgische maskers aanhouden — “want wat het RIVM zegt, dat klopt” — dan wordt dat geaccepteerd.’ Degenen die zich daar niet goed bij voelden, mochten een FFP2-masker gaan dragen, maar dat werd niet verplicht. ‘Het diende vooral ter geruststelling.’

Verpleegkundig specialist huisartsenzorg Nienke Ipenburg, tevens lid van het zogeheten Red Team, merkt ook de belemmerende werking van het RIVM-advies. Volgens Ipenburg is er juist behoefte aan eenduidigheid en transparantie, in plaats van het bieden van een uitzonderingsmogelijkheid aan individuele zorgmedewerkers. ‘Als de richtlijn niet wordt aangepast, dan is er geen landelijke eenduidigheid. Zorginstellingen zetten daardoor weinig FFP2-maskers, omdat dat niet volgens de richtlijn is. Vakbonden geven weer aan dat verpleegkundigen zélf moeten kunnen kiezen, maar dan zegt de werkgever weer: “Nee, wij houden de richtlijn aan.” Iedereen blijft daardoor naar elkaar wijzen. Terwijl we de transmissie en circulatie van het virus kunnen doorbreken door onszelf beter te beschermen met onder andere FFP2-maskers. Als we dat eerder hadden gedaan, dan hadden we mogelijk veel minder problemen gehad en ook betere bescherming kunnen bieden naar onze patiënten toe. Ik ben echt boos.’ 

Ipenburg wijkt zelf af van de richtlijn: tijdens corona-spreekuren draagt ze — ‘natuurlijk’ — een FFP2-masker. We weten dat er aerosolen een rol spelen, dat chirurgische maskers niet voldoende zijn, dat zorgpersoneel bij bosjes uitvalt, dat je jezelf niet voldoende beschermt met een chirurgisch masker. En dan waart er ook nog een meer besmettelijke Britse variant rond.’

Britse variant

De Britse variant lijkt inmiddels een reden voor instellingen om toch FFP2-maskers standaard in te zetten. Afgelopen week was het raak in het Friese woonzorgcentrum 't Suyderhuys in Surhuisterveen: 45 bewoners en meer dan 40 medewerkers bleken besmet te zijn, deels met de Britse variant. Het personeel — dat standaard chirurgische IIR-maskers draagt — stapt vanwege de uitbraak bij de verzorging van de positieve bewoners over op FFP2. 

‘Ik koop zelf FFP2-maskers: 25 euro per doos’

‘Het is afwijkend van het advies, maar vanwege de uitbraak met de Britse variant werken onze medewerkers nu, alleen bij de verzorging van de positieve bewoners, met FFP2-maskers. Die sluiten volgens de medewerkers beter aan op het gezicht,’ aldus een woordvoerder van de KwadrantGroep, waar ‘t Suyderhuys onder valt.

Volgens een woordvoerder van het RIVM is het huidige advies gebaseerd op een ‘risicobeoordeling’ en een praktische component: ‘Een FFP2 is beschermender dan een chirurgisch masker, maar dat betekent niet dat medewerkers de hele tijd met een FFP2 moeten rondlopen. Dat is in de praktijk ook heel intensief om te dragen. We kennen allemaal de beelden van ziekenhuismedewerkers met striemen op het gezicht.’

De woordvoerder benadrukt dat de richtlijn de mogelijkheid biedt aan zorgmedewerkers om daar vanaf te wijken. ‘Zorgmedewerkers zijn professionals, ze kunnen op basis van hun professionele inzichten beredeneerd afwijken van de richtlijn. Als dat in de praktijk niet kan dan lijkt me dat een zaak tussen de bedrijfsvoering, de medewerker en de Arbo-arts.’

Wel zegt de woordvoerder dat het RIVM de richtlijn gaat herbeoordelen: ‘De komende week gaan we samen met de ziekenhuisbranche de richtlijn herbeoordelen en kijken of aanpassingen noodzakelijk zijn. We zien dat de Britse variant vele malen besmettelijker is en zich verspreid over het hele land. Daar is terecht onrust over.’

De medewerker uit Barneveld, waar de FFP2-maskers achter slot en grendel liggen, heeft inmiddels eigen maatregelen getroffen. ‘Ik koop zelf FFP2-maskers: 25 euro per doos. De eerste paar uur van de dag werk ik dus voor mijn eigen veiligheid.’