Hengelo, 18 januari 1991. Anneke Vening wil graag een kop koffie zetten. Het is ongeveer vijf uur, buiten schemert het al. Wanneer ze de kraan opendraait, komt daar geen water uit. Dat is gek, denkt ze, misschien iets mis met de waterleiding. Even later gaat haar man buiten de krant halen. Daar wordt de oorzaak van het afgesloten water snel duidelijk. Midden op de weg ziet hij een gapend gat. Dat heeft zijn twee mooie Amerikaanse eiken, die even daarvoor nog in volle glorie langs de weg prijkten, volledig opgeslokt. Ook de watertank is weg en het asfalt is opengescheurd. ‘Alleen de topjes van de bomen waren nog te zien’, zegt Alie van der Veer, Annekes buurvrouw, die het destijds ook heeft gezien. ‘Vlak daarvoor reed er nog een auto overheen.’

Anneke Vening.

Ook Anneke herinnert het zich als de dag van gisteren. De eerste nachten mocht ze voor haar eigen veiligheid niet meer op de bovenverdieping van haar huis slapen. Zij sliep in het bed beneden, haar man op de bank. ‘Ik zie het hem nog zo zeggen,’ zegt Anneke met een weemoedige blik in haar ogen. ‘Laat ik maar niet met mijn hoofd naar het gat toe liggen. Als ik erin schuif, dan liever met mijn voeten naar voren.’

Het gat bij de Vening-boerderij was een sinkhole, ontstaan doordat een oude zoutholte in elkaar zakte. Al sinds 1918 maken zoutwinningsbedrijven zulke holtes in de Twentse bodem. Ze pompen zoet water de bodem in, waardoor een deel van de zoutlaag oplost. Dat laat een gat achter: een zoutcaverne.  

In Twente fabriceerden zoutwinners Nouryon en voorgangers meer dan 270 van die cavernes, op een diepte van 400 à 500 meter. De ene wat groter, de andere wat kleiner, maar doorgaans zijn ze enkele tientallen meters hoog en hebben een doorsnede van ongeveer 120 meter. Zowat de grootte van het voetbalstadion van FC Twente. 

Groter en dieper dan in 1991

Inmiddels zijn twintig cavernes volgestort met kalk en gips, zo zegt Nouryon zelf. 41 zoutholtes zijn nog ‘potentieel instabiel’. Oftewel: ze kunnen instorten. Sterker nog, schrijft Nouryons voorloper AkzoNobel in 2015: ‘Veel van deze potentiële sinkholes zullen groter en dieper zijn dan die in 1991.’ 

Hoe gevaarlijk zijn die instabiele cavernes eigenlijk? Al deze holtes ontstonden tussen 1933 en 1963, toen de cavernes nog op een andere manier werden gebouwd. Veel te groot, en met te weinig zout op het dak als versterking. Een aantal cavernes liggen nu in de buurt van wegen, gasleidingen en elektriciteitsmasten. ‘Van de 62 potentieel instabiele cavernes zijn er 22 echt gevaarlijk vanwege bouwwerken (o.a. Twence, maar ook hoogspanningsmasten en de Rijksweg A35) die erop liggen; 22 andere zijn tamelijk ongevaarlijk. De resterende achttien hebben wel een groot risico in te storten, maar de impact zal vrij klein zijn omdat er bijvoorbeeld alleen maar een weiland boven ligt.’

Tobias Pinkse, tot mei 2016 manager mijnbouw van AkzoNobel, legt op 16 december 2014 in onderstaand audiofragment tegen RTV Oost-journalist Simon Dirk Terpstra uit wat er allemaal bovenop die cavernes gebouwd is.

Anno 2019 zegt Nouryon dat die getallen anders liggen. Het bedrijf gaat uit van 41 potentieel instabiele cavernes, waarvan er zeventien prioriteit hebben. Het risico dat de resterende 24 cavernes instorten, is niet groot, benadrukt Nouryon: ‘In 2013 is nogmaals een uitgebreide risicobeoordeling gemaakt, die is gevalideerd door externe partijen als Deltares. De uitkomst daarvan is juist dat deze geen groot risico hebben om in te storten. Het gaat bijvoorbeeld om cavernes waarvan het dak vrij dik is, maar net niet voldoet aan de moderne standaard.’ Ook ligt er inmiddels een micro-seismisch meetnerwerk, zegt Nouryon, waarmee het alle cavernes continu in de gaten houdt. ‘Alle cavernes zijn op dit moment stabiel.’ 

We hadden helemaal niet verwacht dat dit zou gebeuren

Nochtans weet de zoutwinner al sinds 1960 wat de risico’s zijn van de zoutwinning. Vanaf dat moment vult het bedrijf al oude cavernes met kalkslurry, een restmateriaal dat vrijkomt bij het zoutwinnen zelf. 

Waarom is de caverne voor de deur van de Venings niet vroegtijdig gevuld? Die holte bij de Venings werd destijds wel degelijk al gemonitord. Zo zei locatiedirecteur Cuijpers van Akzo in een aflevering uit 1991 van Van Gewest tot Gewest: ‘Wij houden heel goed in de gaten hoe die boringen zich bewegen ten opzichte van het maaiveld, en we hadden helemaal niet verwacht dat dit zou gebeuren.’

‘Zoiets kan nu niet meer,’ zegt Nouryon-directeur mijnbouw Yvar van den Winkel. ‘Dat is voortschrijdend inzicht. We meten nu iedere trilling. Als er een stukje uit het dak valt, kunnen we dat zien. En dan hebben we nog vijftien tot twintig jaar om het op te lossen.’

Wiebe Vening in 1991 bij de verwoeste weg vlakbij zijn boerderij. Een sinkhole had ook twee Amerikaanse eiken verzwolgen.

Afval is de enige optie

In 2013 bedacht AkzoNobel samen met afvalverwerker Twence en de overheid hét plan om de cavernes te stabiliseren. Er moést snel afval, meer specifiek vliegas, in de bodem, dat was de enige optie om het probleem van de instabiele cavernes snel op te lossen.

Alfons Uijtewaal van de onafhankelijke stichting ‘Huize Aarde’ kan wel raden waar de urgentie vandaan kwam. Hij houdt zich als bioloog bezig met kwesties rondom duurzaamheid, en volgt al jaren nauwlettend de kwestie van de zoutcavernes. ‘De bedrijfsbelangen waren groot. Met het vullen van de eerste drie cavernes kon afvalverwerker Twence al ongeveer 25 miljoen euro aan opslagkosten en 5 miljoen euro aan vervoerskosten uitsparen, en het zou AkzoNobel zo’n 66 miljoen euro opleveren. Een win-win.’

Stortten twee cavernes tegelijk in, dan had het bedrijf onvoldoende vulmateriaal

Maar het maatschappelijk draagvlak – steeds belangrijker in de mijnbouwwereld – voor die methode ontbrak. Een petitie van de SP, de Partij voor de Dieren en GroenLinks is het begin van het einde voor de plannen voor de cavernes. De actievoerders vreesden grote risico's voor milieu en volksgezondheid op de lange termijn, en droegen tijdens het flyeren witte pakken en gasmaskers om hun boodschap kracht bij te zetten.

Verder vullen met kalkslurry dan maar. Nouryon heeft echter geen grote voorraad van die slurry en het vullen gaat ontzettend langzaam, omdat er onvoldoende vulmateriaal voorradig is. Het zal daarom nog tot 120 jaar duren eer alle 41 potentieel instabiele cavernes gevuld zijn. 

Dat gaat volgens een prioriteitenschema. Tot anderhalf jaar geleden kon Nouryon ten hoogste één caverne tegelijk vullen met slurry. Stortten twee cavernes tegelijk in, dan beschikte het bedrijf niet over voldoende vulmateriaal. 

In onderstaand audiofragment beaamt manager mijnbouw Tobias Pinkse dat op 16 december 2014 tegen RTV Oost-journalist Simon Dirk Terpstra.

Inmiddels kunnen er als het écht nodig is tot vier cavernes tegelijkertijd worden gevuld, zegt mijnbouwdirecteur Yvar van den Winkel van Nouryon. Ook dit noemt hij ‘voortschrijdend inzicht’. ‘Door het wegvallen van de vliegasoptie, maar dan ben ik aan het speculeren, hebben we meer gestudeerd.’

Het is niet zo dat Nouryon plotseling veel meer vulmateriaal beschikbaar heeft. Het bedrijf heeft per caverne simpelweg minder nodig. ‘Het is alsof je een drie keer te dikke balk in je huis hebt, omdat je denkt: dan is het stabiel. Maar later ontdek je dat het ook met een minder dikke balk zou kunnen,’ aldus Van den Winkel.

De vullen-met-slurry-optie houdt eveneens in dat Nouryon nog zeker honderdtwintig jaar zout moet winnen. Anders produceert het geen vulstof meer. 

Een typisch Twents zouthuisje.

Drie jaar verscherpt toezicht

Toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) houdt nauwlettend een oogje in het zeil bij de zoutwinning door Nouryon. Het vertrouwen in de zoutwinner is ver te zoeken. Sinds september 2016 staat het bedrijf (toen nog AkzoNobel) onder verscherpt toezicht, ‘omdat zowel bij boorputten als bij transportleidingen lekkages van diesel, pekel en brak water waren vastgesteld.’ 

Dat verscherpt toezicht is nog altijd niet opgeheven, omdat het bedrijf na nader onderzoek van SodM ook geen prioriteit leek te geven aan het op een goede manier verlaten van oude zoutputten, én de problemen niet op een goede manier of te laat communiceerde. ‘Je verwacht van zo’n bedrijf dat het proactief is,’ zegt Wouter van der Zee, hoofd Ondergrond van het SodM. ‘Maar toen bleek dat investeringen die nodig zijn voor het abandonneren van cavernes vooruit geschoven worden. Dat past niet bij een bedrijf dat veiligheid voorop heeft staan. Er moet echt nog wat veranderen voor het verscherpt toezicht wordt opgeheven. We zien wel dat het iets verbetert, maar we moeten echt het comfort hebben dat dat zich zonder het verscherpt toezicht doorzet.’

De kwesties in de mijnbouw zijn voor de omwonenden te belangrijk om te blijven hangen in geruzie

Voor een onvolledig chemisch veiligheidsrapport voor het gebruik van diesel kreeg het bedrijf ook nog een last onder dwangsom opgelegd, net als zoutwinners Nedmag en Frisia. Tot dit is opgelost, mag het bedrijf geen nieuwe putten meer slaan waarbij diesel gebruikt wordt als hulpstof. Dat geldt niet alleen in Twente, ook in Heiligerlee heeft SodM de minister geadviseerd Akzo geen nieuwe putten te laten slaan. Dat mag pas weer wanneer er een plan klaarligt om ongebruikte cavernes veilig te verlaten.

Door al deze maatregelen is er volgens ingewijden wrevel ontstaan tussen de toezichthouder en de zoutwinner. D66-raadslid Vic van Dijk uit Enschede: ‘Die twee maken constant ruzie met elkaar, dan denk ik: kom op jongens, wordt eens volwassen. De kwesties in de mijnbouw zijn voor de omwonenden te belangrijk om te blijven hangen in geruzie van de grote partijen. Die moeten samen vooruit, op een professionele manier.’

Ruzie? Daarvan is volgens Yvar van den Winkel van Nouryon geen sprake. Maar ‘als je onder toezicht staat en je krijgt kritiek, dan ben je een groot mens wanneer je daar blij mee bent. Ruzie is dat zeker niet, eerder een verschil van mening.’ 

Hij heeft echter wel begrip voor de keuze van SodM om het verscherpt toezicht op Nouryon nog niet op te heffen. ‘Ik ben het met ze eens, we zijn nog niet klaar. We moeten nog de puntjes op de i zetten, dat is heel belangrijk.’ Het toezicht is volgens hem minder intensief dan in de beginfase. ‘Toen belden ze iedere week en kwamen ze op locatie. Nu is dat misschien een keer per maand en zijn ze niet meer op locatie.’

Een net bedrijf

Op dit moment moet Nouryon een groot deel van de zoutputten nog vullen, de saneringen van de gelekte olie uitvoeren en de abandonneringsplannen op orde krijgen. 

Wel jammer van de ellende die ze telkens veroorzaakt hebben

Nadat de grond onder haar boerderij wegzakte, moesten mevrouw Vening en haar man verhuizen. Nu woont ze in een mooi appartement op ongeveer 4 kilometer van haar oude huis. Ze heeft het altijd jammer gevonden dat ze niet op haar oude stek kon blijven. Desondanks vindt ze dat Akzo alles netjes heeft afgehandeld en voelt ze geen wrok jegens het zoutbedrijf. 

Ook Annekes buurvrouwen zeggen dat ze ‘altijd netjes gecompenseerd worden door Akzo’, als dat bedrijf ergens een stukje van hun land wil gebruiken. Ook horen ze langs alle kanten dat de zoutwinner een goede werkgever is.

Buurvrouwen Alie van der Veer en Marja Minderman.

Maar, nuanceert Marja Minderman, ‘het is wel jammer van de ellende die ze telkens veroorzaakt hebben’. Daarbij vinden de twee vrouwen dat de buurt bijna niet geïnformeerd wordt wanneer er een probleem optreedt. ‘Ze hebben hier ooit een meetpunt geïnstalleerd,’ zegt Alie, ‘maar ook daar hoor je niks meer van.’

Het befaamde ‘gat van Hengelo’ is inmiddels niet veel meer dan een lichte glooiing in de weg. Opgevuld met zout en kalkslurry. Een aantal jaren te laat.

Binnenkort op Follow the Money meer over dieselopslag in de zoutcavernes onder Twente: in tijden van nood moet een land immers een brandstofvoorraad hebben. Het probleem met deze voorraad is dat de regio het gevoel heeft wel de lasten te dragen, maar dat de lusten buiten Twente terechtkomen.