‘We hadden gehoopt eindelijk een paar weken zonder zoutgedoe te hebben… en nu dit!’ Jakoba Gräper is verbolgen. De enorme boortoren in het weiland tegenover haar huis in het Groningse Borgercompagnie heeft een andere plek gekregen, een paar honderd meter verderop. Het kan volgens de omwonenden maar een ding betekenen: er wordt op een nieuwe plek naar zout geboord, waar dat helemaal nog niet mag. 

Het Veendamse zoutbedrijf Nedmag, dat sinds 1972 de concessie op zoutwinning bezit in dit gebied op de grens van Groningen en Drenthe, moest er in 2018 stoppen met actieve zoutwinning vanwege een lekkage op twee kilometer diepte. Door een scheur in het dak van een zoutcaverne bij put TR-2 [zie kaartje] stroomden miljoenen liters pekel en diesel weg in de diepe ondergrond. 

Om dergelijke calamiteiten in de toekomst te voorkomen, moest het zoutbedrijf een nieuw winningsplan indienen. In 2021 stemde toenmalig minister van Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes met dat plan in, ondanks bezwaren en veiligheidsrisico’s. Nedmag kreeg toestemming om alvast te beginnen met de nieuwe zoutputten VE-5 en 6 [zie kaartje]. Met de voorgenomen putten VE-7 en 8 moest het bedrijf nog wachten. Pas wanneer onderzoek zou uitwijzen dat de putten 5 en 6 niet tot meer bodemdaling zouden leiden dan verwacht, zou het bedrijf er aan de slag mogen. 

Maar nu blijkt dat Nedmag put nummer 7 al aan het boren is. ‘Daar hebben ze geen vergunning voor,’ stelt Gräper.

Bewoners van het gebied, onder wie Gräper, hebben al jaren te kampen met verzakkende huizen en scheuren in hun muren als gevolgen van bodemdaling. De bewoners hebben zich verenigd in de stichting ‘Stop Zoutwinning’. Ze stapten naar de rechter om de nieuwe vergunning aan te vechten.

Door middel van een voorlopige voorziening zette de rechter in december vorig jaar de zoutwinning on hold. Tot de zaak inhoudelijk zou worden behandeld, mocht Nedmag de winning niet hervatten. Wel mocht het bedrijf alvast nieuwe putten slaan: VE-5 en VE-6, die op enige afstand liggen van put TR-2 waar de lekkage ontstond –  en daardoor hopelijk veiliger zijn. 

Nedmag is al begonnen met deze proefboringen. Nu blijkt echter dat er te weinig hoogwaardig magnesiumzout is aangetroffen in put 5; boren bij nummer 6 heeft daarom volgens het bedrijf weinig zin. Nedmag heeft daarom vorige week een aanvraag ingediend voor een vergunning tot naamswijziging. Put VE-6 moet voortaan VE-7 heten. 

‘We hebben het ministerie verzocht of we Veendam 6 nu Veendam 7 mogen noemen’

‘We hebben een vergunning voor twee diepboringen,’ zegt Abel Jan Smit, directeur mijnbouw van Nedmag. ‘Het is natuurlijk de vraag wanneer de boring bij Veendam 5 wat tegenvalt, of je in de buurt nog een tweede put gaat boren. Onze vraag aan het ministerie is dan ook niet of we een tweede put mogen boren, we hebben verzocht of we deze in plaats van Veendam 6 nu Veendam 7 mogen noemen.’ 

Dit lijkt een simpele administratieve wijziging, maar in de praktijk betekent het dat het bedrijf op een heel andere locatie gaat boren, waar het nog niet aan de slag mag. Pas wanneer na onderzoek zou blijken dat de bodemdaling rond de nieuwe bronnen 5 en 6 niet sterker is dan verwacht in het winningsplan, mag Nedmag beginnen met 7 en 8, aldus het instemmingsbesluit van het ministerie van EZK.

Nedmag lijkt nu dus een voorschot te nemen op deze afspraken.

‘Boortoren optimaal benutten’

En dat terwijl helemaal nog niet duidelijk is of Nedmag wel door mag gaan met de zoutwinning. Bewoners hebben een bodemprocedure aangespannen om het besluit van de minister – dat Nedmag tot 2045 zout mag winnen – terug te draaien. De zaak diende op 28 juni, de uitspraak wordt in september verwacht. Als de rechter dan een streep door het plan zet, moet Nedmag alsnog stoppen met boren. Dat zou op termijn het einde betekenen van het bedrijf.

Dat het zoutbedrijf alvast aan de slag is gegaan, zonder de definitieve vergunning af te wachten, betekent dat het vrij zeker is van zijn zaak. Het slaan van een nieuwe put vergt namelijk een miljoeneninvestering. Alleen al de kosten tegen overlast voor omwonenden bedragen 1 miljoen euro, zegt het bedrijf. 

Nu de boortoren er staat, wil het bedrijf hem ‘optimaal benutten’, erkent Smit. Zodra de rechter in september groen licht geeft, wil het bedrijf daarom een wijzigingsverzoek bij het ministerie indienen, zodat het ook zout kan winnen uit put nummer 7.

Toezichthouder grijpt niet in

De omwonenden zijn verbolgen. Ze zagen dit al aankomen, maar hadden geen bewijs, en de communicatie vanuit Nedmag was cryptisch. Gräper: ‘Ze noemen eerst getallen bij putten, dan laten ze die ineens weg en die informatie gaat alleen naar een kleine groep omwonenden die zich er toevallig voor hebben aangemeld. Dat is niet transparant. Ze doen het stiekem.’ 

‘We hebben de toezichthouder gemaand met spoed op te treden, anders is de put al geboord voor ze in actie komen’

De bewonersgroep heeft daarom vorige week meteen een handhavingsverzoek ingediend bij Staatstoezicht op de Mijnen (SodM). ‘Ze hebben geen vergunning voor deze put, dus ze zijn in overtreding,’ stelt Kees Ploegman. Hij is bewoner van het buurdorp Kiel-Windeweer en bestuurslid van stichting Stop Zoutwinning. ‘We hebben het SodM gemaand met spoed op te treden. Want anders is de put al geboord voordat ze in actie komen.’

De toezichthouder bleek echter al op de hoogte van de voorgenomen naamswijziging. Ploegman: ‘Ik ben gebeld door het SodM. Ze hebben niet gehandhaafd, maar na overleg met het ministerie van Economische Zaken geconcludeerd dat het verzoek van Nedmag ontvankelijk is. In onze ogen gedoogt het SodM de boring.’

De toezichthouder bevestigt dit tegenover Follow the Money: ‘Er wordt nu ondergronds naar VE-7 geboord. SodM heeft op 9 juli aan Nedmag laten weten dat ze daar geen boorvergunning voor heeft. Vervolgens heeft Nedmag bij EZK die vergunning aangevraagd. [...] EZK heeft de aanvraag op 22 juli ontvankelijk verklaard. Daarmee is er juridisch gezien ‘zicht op legalisatie’. Voor SodM betekent dit dat Nedmag door mag gaan met het boren naar VE-7 in afwachting van het verlenen van de definitieve vergunning door EZK. Er is momenteel alleen nog sprake van het boren naar zout, er is nog geen winning. Daarmee is bodemdaling nu ook nog niet aan de orde.’

Het ministerie meldt in een schriftelijke reactie dat alleen de milieueffecten van de aanvraag worden getoetst: ‘Vanaf dezelfde boorlocatie naar een andere put boren leidt niet tot andere milieueffecten. Naar verwachting kan [daarom] volgende week een besluit worden genomen. In overleg met Staatstoezicht op de Mijnen mogen de werkzaamheden worden voortgezet in afwachting van de vergunning.’ 

Dat de boring onder de grond naar een andere locatie gaat, een heel stuk verder zuidelijk, laat het ministerie onvermeld.

De tegenstanders van zoutwinning zijn teleurgesteld. Ploegman: ‘Het blijkt maar weer eens dat de toezichthouder geen toezicht meer houdt en een verlengstuk is van het ministerie. Het SodM weet hoe mijnbouw in dit gebied beleefd wordt, maar biedt Nedmag desondanks de ruimte om door te gaan. Dat is te gek voor woorden. Onze zaak ligt nog onder de rechter nota bene! Dit is een stoot onder de gordel van het SodM aan ons.’

Veinst Nedmag financiële nood?

Volgens Nedmag zijn de nieuwe putten nodig om het voortbestaan van het bedrijf veilig te stellen. Het bedrijf draaide in 2018 en 2019, de jaren na het lek in het zoutdak, nog winsten van 11,5 en 12,9 miljoen euro, in 2020 was dat teruggelopen tot een kleine 1,5 miljoen euro en een omzet van 95 miljoen euro. 

De oorzaak hiervoor was echter niet de winningstop uit de omstreden put, maar corona. De bouw en horeca, twee belangrijke afzetmarkten voor magnesiumzout, kwamen wereldwijd vrijwel geheel stil te liggen. De vraag naar het Groningse zout nam daarom in 2020 dramatisch af. Voor de zoutwinner juist een geluk bij een ongeluk, zei Bruning vorig jaar tegen FTM: ‘We konden zo ondanks de verlaagde productie voorproduceren voor dit jaar. Daardoor hadden we een buffer.’

Volgens de directeur zou de rek er na 2020 wel uit zijn. Maar de jaarcijfers laten een minder dramatisch beeld zien. In 2021 maakte het bedrijf 5,7 miljoen euro winst, op een omzet van 129 miljoen euro. Ook de crisis in Oekraïne zal het bedrijf dit jaar nauwelijks raken, omdat de energieprijzen al veilig zijn gesteld, aldus het jaarverslag over 2021.

Er zijn wel andere kostenposten. Zo heeft Nedmag 8,5 miljoen euro gereserveerd om alle kosten op te vangen die waterschappen maken. Als gevolg van de bodemdaling waarmee de zoutwinning gepaard gaat moeten gemalen worden aangepast en de waterhuishouding vergt meer werk. Een kleine drie miljoen euro is daarvoor al betaald.

Opmerkelijk genoeg heeft het bedrijf in 2020 het hoogste dividend uitgekeerd sinds 2012: 5 miljoen euro. In coronatijd een mooie buffer voor de aandeelhouders NOM en het Belgische Lhoist. 

Door het boren naar de nieuwe put probeert Nedmag de winsten ook voor de toekomst veilig te stellen. Door de naamswijziging goed te keuren, bevestigt het ministerie wat het eerder liet blijken door in te stemmen met het nieuwe plan: de economische voordelen wegen zwaarder dan de risico’s en kosten van verdere bodemdaling. In september wordt duidelijk of de rechter dit ook zo ziet.