‘Weet u wat een vacuümbom is?’ Ergens tussen 1 januari 2014 en 2 november 2016 moet er iets grondig zijn veranderd in het hoofd van onze minister-president wat betreft zijn gedachten over Rusland. Op 2 november 2016 houdt hij een vurig pleidooi om akkoord te gaan met het associatieverdrag met Oekraïne. De reden: de Russen droppen volgens Rutte zwaar geschut op de schuilkelders waarin de bewoners van Aleppo zich verschansen. De vacuümbom is er kennelijk een van. Het verband met het Oekraïne-referendum is niet direct zichtbaar, maar Europa moet ‘eensgezind optreden tegen deze agressie’, aldus de premier. Tegen Rusland dus.

Op 1 januari 2014 was de toon van de premier nog heel anders. Koning Willem-Alexander zat bij de Olympische Winterspelen op de tribune met Vladimir Poetin en diens Wit-Russische en Turkse collega’s Alexander Lukashenko en Recep Erdogan. Er volgde nog een broederlijk biertje in het Holland Heineken House met het Russische staatshoofd. Critici vonden het maar niks, dat onderonsje met leiders die het niet nauw nemen met de mensenrechten. Rutte veegde die kritiek resoluut van tafel. ‘Dan zit er ergens een zeurpiet die zegt dat de koning met een heel somber hoofd, in driedelig grijs pak met een horlogeketting, op de tribune moet zitten.’ Wie over mensenrechten begint, is kennelijk een zeurpiet.

Het jaar 2013 had volop in het teken van de Russisch-Nederlandse vriendschap gestaan. Op 8 april van dat jaar bezocht de Russische president Amsterdam, wat hem op demonstraties van de Amsterdamse homogemeenschap kwam te staan. Poetin had net een wetsvoorstel ingediend dat publieke activiteiten van homo’s in Rusland aan banden moest leggen. De handel tussen Nederland en Rusland bedroeg in dat jaar nog 80 miljard euro, dus dat kreeg het primaat.

Bij dat bezoek van Poetin schoof ook Feike Sijbesma aan, de ceo van chemieconcern DSM. Poetin had een onderdirecteur van een groot wapenbedrijf meegenomen, Vladimir Artyakov van Rostec. Onder leiding van ceo Sergey Chemezov was Rostec druk doende om nieuwe kogelvrije vesten te produceren voor de Russische landmacht, mogelijk ook voor de export. Dyneema, een dochter van DSM, produceert een flinterdunne vezel die vijftien keer sterker zou zijn dan staal. Rostec wil deze technologie graag gebruiken om Russische soldaten en voertuigen beter tegen kogels en scherven te beschermen. Maar Rusland is op dat moment bepaald geen democratie en voorziet zeer gewelddadige regimes, zoals dat van Soedan, van zware aanvalswapens.

DSM liet al eerder weten geen problemen te zien in een samenwerking. Russische ‘kogelvrije vesten, helmen, pantserwagens en helikopters’ bepantseren met Dyneema’s vezeltechnologie is strikt genomen geen offensieve technologie, zegt DSM; het helpt slechts om iemand te beschermen tegen kogels die een ander afschiet. Dat een goed gepantserde soldaat of wapensysteem wellicht eerder tot de aanval overgaat – daarover wil DSM niet speculeren. In het jaarverslag over 2014 benadrukt het concern wel dat het geen sancties overtreedt.

Poetins vriend wordt Zuidas-magnaat

De relatie tussen Rostec-ceo Chemezov, president Poetin en kwalijke regimes staat op dat moment niet op het netvlies van de gemiddelde Nederlander. Dat verandert op 17 juli 2014, wanneer de MH17 boven betwist Oekraïens grondgebied uit de lucht wordt geschoten. Het is al snel duidelijk dat het om een wapen van Rostec moest gaan.

Op sociale media verschijnen video’s van militaire konvooien in het oosten van Oekraine. De ‘rebellen’ beschikken over wapentuig dat ze onmogelijk zonder goedkeuring van Poetin en Chemezov hebben gekocht, gekregen of geleend van de Russische strijdkrachten. Pantserwagens uit de catalogus van Rostec worden door voorbijgangers in Oekraïne gefilmd.

Chemezov is directeur van een reeks strategische militaire bedrijven die vaak om fiscale redenen in Amsterdam zijn gevestigd 

De producent van deze specifieke voertuigen is overigens de GAZ Group, een bedrijf van miljardair Oleg Deripaska. Ook hij heeft de mogelijkheid van Nederland als belastingparadijs ontdekt: op de Amsterdamse Zuidas vinden we meerdere van zijn lege constructies. In de kantoren is geen activiteit waar te nemen, er staat alleen een kamerplant. Sergey Chemezov, een van de sleutelfiguren van het regime van Poetin en verantwoordelijk voor de wapenexport van Rostec, vinden we even verderop aan de  Amsterdamse Jachthavenweg 130, met Rostec Alliance. Daar is hij bestuurder in een joint venture met Renault en Nissan, waarin weer de aandelen van de Russische autofabrikant Avtovaz worden gehouden.

Chemezov is directeur van een reeks strategische militaire bedrijven die vaak om fiscale redenen in Amsterdam zijn gevestigd: van Uranium One, dat materiaal levert voor het nucleaire arsenaal van Rusland, tot het eerder genoemde Rostec en Almaz Antey. Die laatste twee bedrijven zijn verantwoordelijk voor respectievelijk de marketing en de productie van de inmiddels beruchte BUK-raket. De catalogus van Rostec wordt ingeluid met een marketingfilmpje, waarin deze raket figureert.

Veel technologiebedrijven die onder de paraplu van Rostec opereren, maken zowel civiele als militaire voertuigen. In tegenstelling tot Rostec, dat een volledig staatsbedrijf is, hebben deze ondernemingen steeds een combinatie van de Russische overheid en een selecte groep Russische oligarchen als eigenaar. Chemezov is een belangrijke speler in dit geheel: hij fungeert als stem, oren en ogen van Poetin. De twee kennen elkaar al lang. Toen Poetin nog voor de KGB in Dresden werkte, waren ze buren en raakten bevriend. Poetin vertrouwde zijn vriend in 2007 de taak toe om de Russische wapenindustrie tot nieuwe glorie te brengen, onder de vlag van Rostec.

Chemezov sloot daartoe joint ventures met Europese partijen, waarbij Europese technologie in Russische wapens terecht komt; denk aan de high-techvezels van DSM. Het Italiaanse Iveco maakt bijvoorbeeld militaire trucks in samenwerking met Russische partners; zodoende rijden veel NAVO-landen met dezelfde voertuigen als Assads troepen. Frankrijk bouwde in 2014  nog twee grote Mistral-schepen voor de Russische marine, bedoeld voor amfibische invasies. De banden tussen Europa en de Russische wapenindustrie zijn zelfs zo nauw dat Westerse overheden – waaronder Nederland – indirect aandeelhouder zijn in KAMAZ, dat de voertuigen voor een ander Russisch luchtverdedigingssysteem maakt.

Sancties tegen Chemezov

Zonder het conglomeraat van Chemezov zou de destabilisatie van Oekraïne door pro-Russische rebellen onmogelijk zijn geweest, concludeert de Amerikaanse overheid. In april 2014 plaatsen de VS Chemezov daarom op de sanctielijst. Hij mag de oceaan niet meer overvliegen en zijn Amerikaanse bezittingen worden bevroren. Dat zal weinig effect hebben gehad; de financiële belangen van Rostec en Chemezov bevinden zich vooral in de EU. Nederland speelt daarin een belangrijke rol, als fiscaal hoofdkantoor van letterlijk elke wapenproducent waartegen de VS tegen te hoop lopen. De EU is iets trager met het opleggen van sancties, maar dat verandert in de zomer van 2014, nadat MH17 is neergehaald.

Kort na 17 juli 2014 wordt duidelijk dat MH17 door een Russisch wapen is getroffen. De rebellen in Oekraïne zijn regelmatig in het nieuws te zien, ook in Nederland. Ze ogen vrij ongeorganiseerd; het is twijfelachtig of zij in staat zijn om geavanceerd Russisch luchtafweergeschut te bedienen. Rusland ontkent onmiddellijk na de ramp elke betrokkenheid, en beweert niet in Oekraïne aanwezig te zijn geweest. Dat blijkt niet waar: Russische militairen verraden onbedoeld hun positie als ze foto’s op social media plaatsen, waarmee ze hun locatie in Oekraïne prijsgeven. De Russische claim dat de rebellen op generlei wijze werden ondersteund door professionele Russische troepen, wordt zo onderuit gehaald.

De parlementen van de EU-lidstaten zijn met zomerreces als MH17 wordt neergehaald. Frankrijk besluit direct na het reces de net gebouwde amfibische schepen voorlopig niet te leveren. In Nederland leeft de wrevel over Europese betrokkenheid bij de Russische wapenproductie vanzelfsprekend nog sterker. Bij het eerste plenaire debat na de zomer snijdt Jesse Klaver (GroenLinks) de kwestie aan in de Kamer: wat moet Nederland toch met al deze Russische wapenboeren, onder wie de machtige Chemezov?

Op zijn vrij heldere vragen komt nooit antwoord. Premier Rutte ontwijkt ze en verschuilt zich achter de Europese sanctielijst, waar Chemezov op dat moment nog niet op staat. Vooral Alexander Pechtold (D66) toont zich een groot pleitbezorger van de privacy van Chemezov: er mag nooit iets worden gezegd over een ‘individueel persoon’, op grond van artikel 67  inzake Rijksbelastingen. De fiscus mag vertrouwelijke gegevens van een belastingplichtige niet delen met derden, zoals een rancuneuze ex. Die privacybescherming dekt kennelijk ook bezitters van bedrijven met lege brievenbussen en kapitaal van dubieuze herkomst die op de Amerikaanse sanctielijst staan – zoals Chemezov.

In 2016 probeert Klavers fractiegenoot Rik Grashoff het nogmaals. Tien dagen na Klavers debat is Chemezov op verzoek van EU-leiders – waaronder nota bene Mark Rutte – ook op de Europese sanctielijst gezet, maar in 2016 is hij nog altijd als bestuurder in het Nederlandse handelsregister ingeschreven. Grashoff wil daar opheldering over, maar krijgt die niet. Ten eerste geldt artikel 67, ten tweede is volgens de regering ‘niet vastgesteld’ wie verantwoordelijk is voor het neerhalen van MH17. Dat antwoord is vreemd: voor een debat over de handhaving van ingestelde sancties is de schuldvraag immers niet relevant.

Een fiscale Nederlander – en dat geldt ook hier belastingplichtige buitenlanders – mag namelijk alleen gebruikmaken van Nederlandse fiscale voordelen indien hij aan de zogeheten ‘substance-eisen’ voldoet: een op papier Nederlands bedrijf moet ook echt inhoud hebben. Een van de eisen is dat de bestuursvergaderingen in Nederland gehouden moeten worden. Chemezov kan onmogelijk aan die eis voldoen, aangezien hij vanwege de Europese sancties de EU niet in kan. Iemand delegeren kan hij niet: fysieke aanwezigheid bij bestuursvergaderingen is onderdeel van de ‘substance’ en is derhalve verplicht. Kortom: de in Nederland gevestigde ondernemingen waarvan Chemezov bestuurder is, voldoen niet aan de wettelijke eisen die voor dit type ondernemingen bestaan.

Nederland laat Chemezov ongemoeid

Op 20 april 2017 stelt de SP Kamervragen over de kwestie: als Chemezov niet aan de substance-eisen voldoet, moet er dan niet worden opgetreden tegen zijn ondernemingen? En welk signaal dacht de regering aan het buitenland af te geven nu zij niets doet? Nou, antwoordt Erik Wiebes, indertijd staatssecretaris van Financiën, als een buitenlandse partij niet aan de wettelijke eisen voldoet, zijn dit de consequenties: dan ‘kan er geen zekerheid vooraf worden verkregen in de vorm van een APA (Advance Pricing Agreement) of ATR (Advance Tax Ruling) en kan er, in het geval van een dienstverleningslichaam, informatie over dit lichaam worden uitgewisseld met het buitenland.’

Wiebes zou dus bij Poetin kunnen klikken over zijn oude makker. En als Chemezov een speciale ruling van de fiscus wil hebben, dan moet hij niet denken dat hij bovenop de stapel komt te liggen. Maar toch blijkt uit Wiebes’ antwoord dat het een politieke keuze is om al dan niet mild te zijn:

‘Beperkingen van het vrij verkeer in kapitaal zijn slechts bij uitzondering mogelijk. Aan de mogelijkheid van grensoverschrijdende investeringen en beleggingen, alsmede grensoverschrijdend betalingsverkeer, wordt groot belang gehecht. Het invoeren van restricties leidt er toe dat ook partijen met legitieme claims in problemen kunnen komen. Desalniettemin is het op basis van bestaande (Europese) wet- en regelgeving reeds mogelijk om te voorzien in maatregelen als confiscatie en beslaglegging, wanneer er sprake is van corruptie of witwassen.’

Met zijn formulering (‘geen zekerheid vooraf’) laat Wiebes in het midden of Chemezov en Poetin niet al een daadwerkelijke ruling hebben met de fiscus. En daar specifiek naar vragen kan niet, want dan geldt de privacybepaling van artikel 67 en bloedt het gesprek alsnog dood. De leden Renske Leijten (SP) en Pieter Omtzigt (CDA) dienen daarom een tactische motie in: de regering dient met geen enkel persoon op een sanctielijst geheime fiscale dealtjes te sluiten. Impliciet is dat natuurlijk een poging om duidelijkheid over Chemezov te verkrijgen. De volledige Kamer stemt op 1 juli 2017 voor de motie, met uitzondering van Forum voor Democratie.

Wiebes zegt dat belastingplichtigen die op de EU-sanctielijst staan 'dit actief moeten melden aan de Belastingdienst'

Op 5 juli 2017 bespreekt Wiebes in een brief aan de Kamer hoe hij uitvoering aan de motie kan geven. Zijn opmerkingen zijn algemeen van aard. Indien de Belastingdienst een verzoek voor een ruling ontvangt van – pak hem beet – een Russische wapenboer, dan beschikt de fiscus niet over de mogelijkheid om van elke bestuurder te controleren of die niet toevallig op de sanctielijst van de EU staat. Maar voortaan, belooft Wiebes, zullen aanvragers van rulings ‘gevraagd worden te verklaren dat er geen bestuurders zullen worden aangesteld bij de rechtspersoon [..] die voorkomen op de EU- sanctielijst. [..] De belastingplichtige zal dit actief moeten melden aan de Belastingdienst.’

Met terugwerkende kracht oude rulings onderzoeken behoort niet tot de mogelijkheden. Wiebes’ verklaring: ‘Dit komt doordat bestuurders van Nederlandse en buitenlandse rechtspersonen vaak niet bekend zijn bij de Belastingdienst en omdat er in de lopende APA’s en ATR’s geen ontbindende voorwaarde is opgenomen over het voorkomen van bestuurders op de EU-sanctielijst.’

Dat argument is moeilijk te geloven, vooral omdat het niet waar is. Elke ‘Nederlandse’ ondernemer wordt uitvoerig gecontroleerd door Justitie en de fiscus. Wie een bv wil oprichten moet zich als ondernemer inschrijven bij de KvK, met gegevens die moeten corresponderen met het bevolkingsregister, plus de omvang van de onderneming bij aanvang, het geplaatste kapitaal. Zo bracht Chemezov 93 miljard roebel mee; dat is bijzonder makkelijk te controleren, evenals zijn plaatsing (nummer 23) op de genoemde sanctielijst. De onwetendheid waarop Wiebes zich beroept, is dus een politieke keuze om alles met de mantel der liefde te bedekken.

Tegen Chemezov wordt dus niet opgetreden; Nederland vraagt hem hooguit zichzelf bij de fiscus aan te melden als probleemgeval. Dat terwijl hij bij uitstek een partij is die een kritischer houding van de Nederlandse overheid verdient, en die bovendien een prominente plek op de sanctielijsten van de VS en de EU inneemt. De officiële reden: we kunnen niet optreden, want we weten niet genoeg over buitenlandse partijen die een Nederlandse brievenbusmaatschappij willen opzetten. Dat bestempelt de Amsterdamse Zuidas als een soort Wilde Westen, waar de optredende overheid afwezig is en gangsters hun gang kunnen gaan, daarbij geholpen door een cavalerie van fiscalisten en juristen. Ook van hen wordt ‘verwacht dat ze zichzelf controleren’.

Als zelfs Sergey Chemezov, de baas van Rostec en Almaz Antey – maker van de BUK-raket die door de 53e brigade van de Russische landmacht op MH17 is afgeschoten – zich niet aan de regels hoeft te houden in belastingparadijs Nederland, wie dan nog wel?