De weduwnaar kijkt gekweld om zich heen. Het is april 2018, bijna twee decennia na de vroege dood van z’n vrouw in 1999. De oorzaak: mesothelioom, oftewel longvlieskanker. Opgelopen als gevolg van asbestvervuiling uit de nabijgelegen Eternit-fabriek. Zelf had het slachtoffer nooit bij Eternit gewerkt, maar als kind speelde ze op een boerenerf in het Twentse Goor dat met asbest uit de fabriek was verhard.

Met z’n linkerhand wrijft de weduwnaar in zijn gelaat. Zal hij de correspondentie met Eternit uit 1999 laten zien? Hij vindt het nog moeilijk om over de zaak te praten, maar tegelijkertijd is hij boos over de kille zakelijke houding van de fabrieksdirectie in deze zaak. ‘Het is gewoon misdadig wat ze ons geflikt hebben.’

Langzaam schuift hij een stapeltje documenten over de keukentafel. Het is het medische rapport van zijn overleden vrouw, waarin longspecialisten knip en klaar schrijven dat asbestvezels in de longen de vrouw fataal zijn geworden. Ook de papieren van de second opinion van het Anthony van Leeuwenhoekziekenhuis in Amsterdam zitten erbij, evenals het autopsie-rapport. Het document dat onderop het stapeltje ligt, is een vaststellingsovereenkomst met Eternit.

Als Follow the Money vraagt of er zwijgcontracten zijn afgesproken, volgt een ontkennend antwoord

De belangrijkste onderdelen van de buitengerechtelijk afgesloten afspraken zijn te vinden op pagina 2 en 3, onder de letter F: ‘Eternit betaalt mevrouw uit coulance 100.000 gulden onder de ontbindende voorwaarde dat zij deze afspraak niet deelt met derden, niet zijnde haar echtgenoot.’ Opmerkelijk genoeg staat in het contract geen bepaling waarin Eternit het bedrag terug eist als de afspraak door ‘mevrouw’ wordt geschonden.

Zwijgcontract

Eternit tekent op dat het slachtoffer de asbestziekte heeft opgelopen in de directe omgeving van de fabriek; in werkelijkheid stond haar ouderlijk huis op zo’n drie kilometer afstand van de fabriekshal van het bedrijf. Het bedrijf erkent evenwel géén aansprakelijkheid. Op de vaststellingsovereenkomst staan de handtekening van de vrouw en toenmalig Eternit-directeur Cees Doevelaar. Die laatste is inmiddels met pensioen; voor een reactie van hem loopt het contact via het Eternit-hoofdkantoor in België. Als Follow the Money vraagt of in het verleden zwijgcontracten zijn afgesproken, volgt een ontkennend antwoord.

Het contract dat de weduwnaar ons toeschuift — krap een maand voor het overlijden van zijn vrouw getekend  — bewijst dat dit wel degelijk is gebeurd.

Follow the Money legt het verhaal voor aan oud-raadsman Bob Ruers. Hij kent de zaak, maar heeft het zwijgcontract zelf nooit onder ogen gehad. De oud-jurist is evenwel niet verrast dat Eternit dit soort contracten heeft afgesloten: ‘Het zijn de omstandigheden die zo’n contract uniek maken. Eternit sluit een overeenkomst met een partij die door de slopende ziekte niet gelijkwaardig is. Dat maakt zo’n overeenkomst dubieus.’

Volgens Ruers sloot Eternit het contract af om te voorkomen dat zich een hausse aan asbestslachtoffers zou melden die nooit bij de fabriek hadden gewerkt. ‘Eternit werd daar wel een beetje nerveus van, want de onderneming had geen idee om hoeveel burgerslachtoffers het ging. Bij mensen en familieleden die bij het bedrijf hadden gewerkt, had Eternit dat beeld wel. Daarom moest de categorie slachtoffers die via de natuur ziek waren geworden, het liefst onder de radar blijven.’

Wanneer het zwijgcontract met de familie wordt afgesloten, is raadsman Ruers al zeker zes jaar bezig om Eternit via gerechtelijke procedures te dwingen aansprakelijkheid te erkennen voor de dodelijke asbestziektes bij ex-werknemers en familieleden. De categorie milieu-slachtoffers is vóór 1999 echter nog niet naar de rechter gestapt. 

Goedkoop schikken

In de begintijd van aansprakelijkheidsprocedures, rond 1993, probeert Eternit nog twijfel te zaaien bij rechters over de gevaren van blootstelling aan asbest, maar de rechters wijzen de claims van zieke ex-werknemers en familieleden steeds toe. Ruers: ‘Aanvankelijk probeerde het bedrijf in deze zaken een proces af te kopen. Kort voor de rechtszitting kreeg de zieke oud-werknemer en familieleden in een persoonlijk gesprek met de bedrijfstop een bod van 30.000 gulden. Als belangenbehartiger van de slachtoffers wees Ruers zo’n aanbod iedere keer af.

‘Schandalig lage bedragen’, noemt hij het nu, ‘maar Eternit wist dat natuurlijk. Zij probeerden ook nog eens op de gereserveerde bedragen voor een schadevergoeding te bezuinigen. Gelukkig trapten rechters daar niet in en kregen slachtoffers in veel gevallen 75.000 gulden schadevergoeding.’

‘Eternit wist toen zij het materiaal gratis mee gaf, hoe gevaarlijk asbest was’

Eternit wijzigt de strategie en betaalt ex-werknemers en familieleden die aantoonbaar ziek zijn geworden door blootstelling aan asbest vanaf 2001 zo’n 30.000 euro per geval. Maar bij ziektegevallen die nooit in de fabriek gewerkt hebben is het bedrijf minder genereus: voor die gevallen moet raadsman Ruers nog steeds naar de rechter.

In de eerste civiele zaak, van een jonge vrouw uit Markelo die mesothelioom opliep op de asbest-paden in haar jeugd, wijst de rechtbank in Almelo de eis tot schadevergoeding af. Volgens de rechter kon niet worden bewezen dat Eternit aansprakelijk was voor haar asbestziekte, omdat niet het bedrijf maar boeren en burgers de paden hadden verhard. 

Ruers: ‘Een belachelijk besluit van de rechtbank. De Eternit-top wist in de jaren 70, toen zij het materiaal gratis mee gaf, hoe gevaarlijk asbest was. Ik wilde tegen het vonnis in hoger beroep, maar haar partner wilde dat niet meer, anders hadden wij bij een hogere rechter absoluut gewonnen.’

Hausse aan claims

Toeval of niet, de jonge Markelose Ali Boode is in haar jeugd een buurmeisje van de vrouw met wie Eternit eind 1999 een zwijgcontract afsluit. 

De vraag blijft waarom Eternit bij dit gezin een zwijgcontract heeft afgesproken, terwijl bij andere asbestslachtoffers het bedrijf gewoon voor een lager bedrag, vaak zo’n 35.000 euro, heeft geschikt. Ruers denkt op basis van zijn ervaring met de bedrijfsdirectie te weten hoe het zit: ‘Eternit heeft altijd een spel gespeeld van: “hoever kunnen wij gaan?” Ik ben ervan overtuigd dat Eternit meer contracten onder de tafel heeft geregeld, maar ik kan het niet bewijzen, alleen dan dit specifieke geval. Omdat het slachtoffer nooit in de fabriek had gewerkt, wilde zij de juridische strijd niet aangaan. In dit geval wilde de weduwnaar ook niet naar de rechter en heeft hij eigenhandig contact gezocht met de fabrieksdirectie.’ 

Een ingewijde op vroeger directieniveau die anoniem wil blijven, beweert dat onder leiding van onder andere directieleden Doevelaar en Karst tot zeker 2005 bij elk individueel schadegeval geprobeerd is het schadebedrag zo laag mogelijk te houden. ‘Hoewel naar buiten toe wel eens werd gesuggereerd dat een hausse aan schadeclaims tot een faillissement zou kunnen lijden, heeft de top van Eternit zich hier nooit druk om gemaakt. Er was genoeg vermogen,’ aldus de ingewijde.

Ook zegt de ingewijde dat directeur Doevelaar zich zo weinig mogelijk in de fabriekshal liet zien: hij wist immers wel dat dit gevaar voor z’n gezondheid kon opleveren. Doevelaar wil niet reageren op deze informatie; Karst is in 2005 aan asbestkanker overleden. 

Ook zwijgcontracten in België

In Nederland mag dan een redelijk tot goed beeld zijn van het aantal asbestslachtoffers, in België — waar Eternit in Kapelle op den Bos een grote fabriekshal heeft staan — zijn nooit officiële cijfers bijgehouden. Alleen vakbondsleden uit de vroegere asbestfabriek in Kapelle hebben dat gedaan. De vakbond heeft ook sterftecijfers van de Waalse Eternit-dochteronderneming Coverit, die in 1986 definitief de deuren sloot. 

Toch is ook in België weerstand tegen de de handelswijze van Eternit. Bert Vanderstappen is de zoon van Willy Vanderstappen, een fanatieke fietser die in de jaren 70 een vakantiebaantje heeft gehad bij Eternit SA in België. In 2007 krijgt hij hevige pijnen tussen de schouderbladen. De diagnose: mesothelioom. Vanderstappen senior stapt naar de bedrijfstop in Kapelle op den Bos; korte tijd later doet het bedrijf hem en zijn vrouw een aanbod. Het gezin kan 35.000 euro krijgen, maar dan mag het niet gaan procederen. Tandenknarsend gaan Willy en z’n vrouw akkoord. Zoon Bert is er nog steeds boos over. 

Door een fout bij de administratie krijgt Vanderstappen de schadevergoeding echter dubbel uitbetaald. Op één dag wordt twee keer 35.000 euro overgeboekt naar de rekening van Willy Vanderstappen. Zoon Bert zegt in een reactie tegen Follow the Money in z’n woonplaats Kapelle op den Bos in mei 2018:’De volgende dag stond zo’n hoge pief bijna stampvoetend de tweede foutieve boeking bij m’n ouders thuis terug te eisen. Geen excuses, geen spijtbetuiging van wat mijn vader was overkomen. Door deze opstelling van de fabriek, hebben wij geweigerd dat 2e bedrag terug te storten.‘Het is gewoon een misdadige organisatie als je zo met je personeel omgaat,’ 

Enkele maanden nadat Eternit het geld per ongeluk dubbel heeft gestort, sterft Willy Vanderstappen. Uit eerbetoon voor z’n vader organiseert Bert jaarlijks een fietstocht om aandacht te blijven vragen voor asbestslachtoffers in België. Bij de start van de tocht hangen foto’s van slachtoffers van de asbestziekte.

Er is in België nog een mesothelioom-slachtoffer dat geld aangeboden kreeg van de fabriek in ruil voor geheimhouding. Françoise Jonckheere woonde op 50 meter afstand van de fabriek. Haar man werkte bij het bedrijf en bezwijkt van de familie als eerste aan mesothelioom; kort daarna wordt zij zelf ziek. De fabriek biedt 30.000 euro aan in ruil voor stilzwijgen, maar Françoise weigert. Haar zoon Eric klaagt de fabriek aan: ‘Het gaat ons niet om geld. Het gaat om het principe.’

Het is veelzeggend dat verder geen enkele werknemer in België de fabriek heeft aangeklaagd. Jonckheere doet dat wel. In eerste instantie krijgt de familie Jonckheere 250.000 euro toegewezen als schadevergoeding; in het definitieve vonnis, van 2017, is dat bedrag flink teruggeschroefd. Eternit is schuldig, maar de schadevergoeding die Jonckheere krijgt is slechts 25 mille. In de tussentijd is Eric nog twee broers aan mesothelioom verloren.

‘Ik kan niet anders concluderen dan dat Eternit misdadig bezig is geweest’

Jonckheere junior besluit een aantal jaren geleden een comité van asbestslachtoffers in zijn land op te richten. Via de vereniging van asbestslachtoffers in België, ABEVA, heeft hij onderzoek gedaan naar het aantal fabrieksarbeiders van de Eternit-fabriek in Kapelle op den Bos die zijn overleden aan asbestziekte. Hij komt op 175 werknemers. In de dochteronderneming van Eternit in Wallonië zijn 120 personeelsleden overleden aan asbestose, longkanker of mesothelioom. Deze fabriek is in 1986 gesloten. 

Misdadig

In België zijn er dus families bekend waarvan meerdere gezinsleden zijn overleden. In het Twentse Goor is dat niet anders. In het Belgische Kapelle op den Bos is het de familie Jonckheere, in het Twentse Goor is het de familie van Gemmert. Vader, een ex-werknemer, en moeder sterven respectievelijk in 1993 en 1994 aan asbestkanker. Dochter Riet klaagt de fabriek aan en vertelt de familiegeschiedenis in 1996 in het KRO-programma Ongelofelijke verhalen.

Ook in deze zaak staat raadsman Bob Ruers de familie bij. Op enig moment vraagt Riet hem of zij de ziekte ook kan krijgen. ‘Ik heb haar gezegd dat ik dat niet wist. Het is een tikkende tijdbom; die knop kan zo ineens omgaan.’ Ruers raakt enigszins geëmotioneerd: ‘Tsja, en die knop gaat ook om bij Riet. Zij bezwijkt in 2008 aan mesothelioom.’

Ruim tien jaar later, in 2018, worden er bij de fabriek in Goor door oud-werknemers of zieke familieleden nog nauwelijks schadeclaims ingediend. Daarentegen groeit het aantal burgers dat via de natuur is blootgesteld aan schadelijke asbestvezels, weet raadsvrouw Joyce Matthijssen, die de praktijk van Bob Ruers heeft overgenomen. Zij voert nu tientallen procedures, maar slechts een handjevol processen tegen Eternit. 

Voormalig SP-Tweede Kamerlid en milieu-activist Remi Poppe, die het Eternit-schandaal eind jaren 80 op de kaart zette, is nog altijd boos: ‘Ik kan niet anders concluderen dan dat Eternit misdadig bezig is geweest. Willens en wetens werden de gevaren van asbest genegeerd. Het verbaast mij nog altijd hoe er door de samenleving op gereageerd wordt. Als er een vliegtuig neerstort met 300 slachtoffers, dan is dat wereldnieuws. Asbest heeft duizenden slachtoffers gekost, maar dan hoor je niets over.’

Eternit is om een reactie gevraagd, maar heeft onze vragen niet beantwoord.