De blauwe fabel - Ties Joosten

Het is 5 oktober 2019 en in een hangar op Schiphol doet The Night Flight wat het belooft. De negenkoppige coverband gaat ‘als een rollercoaster’ door vier decennia top 40 hits. Lasers flitsen, discokanonnen spuiten op de maat van de muziek metershoge rookpluimen de lucht in en op het podium maken dansers acrobatische salto’s. Duizenden KLM’ers zingen mee en klappen hun handen stuk. Winston Gerschtanowitz kondigt de band luidkeels aan, zoals hij ook Armin van Buuren, Xander de Buisonjé en Alain Clark het podium op roept.

Enkele dagen later is het alweer feest in de hangar. Humberto Tan is de presentator op een receptie voor genodigden en speciale relaties. Hij nodigt minister van Financiën Wopke Hoekstra uit om samen met Pieter Elbers, de president-directeur van de KLM, op een grote rode knop te drukken. Ze staan voor een lichtblauw gezelschap van KLM-stewardessen, allemaal met een vuist in de lucht. Tan telt af — en dan drukken de heren breed lachend op de rode knop. Achter hen verschijnt op een groot scherm een Delfts blauw KLM-huisje, zo een met graanjenever die de koninklijke luchtvaartmaatschappij traditiegetrouw cadeau doet aan haar passagiers in de businessclass. Het huisje achter Elbers en Hoekstra is de honderdste uitvoering, een miniatuur van Huis ten Bosch, het woonpaleis van de koning. Het is het hoogtepunt van een feest dat dan al maanden duurt.

De KLM bestaat honderd jaar en daarom wordt het ene na het andere evenement georganiseerd. Bij een van die feesten is koning Willem-Alexander te gast en wordt een vliegshow georganiseerd, bij een ander feest komt minister van Infrastructuur Cora van Nieuwenhuizen speechen. ‘Wij hebben hier een jarige in ons midden die blaakt van gezondheid, zelfvertrouwen en levenslust,’ zegt ze in een toespraak waarbij de loftuitingen aan het adres van de KLM over elkaar heen buitelen. ‘Het succes van KLM is het succes van Nederland.’

Een halfjaar later blijkt de jarige minder gezond dan gedacht. Wie over de snelweg langs Schiphol rijdt, wacht een apocalyptisch beeld. Rij na rij na rij na rij staan er honderden in onbruik geraakte vliegtuigen, waarbij het lichtblauw van de KLM domineert. Vleugel aan vleugel staan ze in de wind. De hele Aalsmeerbaan is vanwege een gebrek aan plekken om de vliegtuigen neer te zetten omgetoverd tot parkeerplaats. De KLM zet zelfs op het vliegveld bij Eelde een aantal toestellen in de mottenballen, omdat er op Schiphol geen plaats voor ze is. Het voortbestaan van de KLM is in direct gevaar. Het geld spuit de onderneming uit. De luchtvaartmaatschappij die een paar maanden eerder nog blaakte van levenslust, zal al voor de zomer niet meer aan haar betalingsverplichtingen kunnen voldoen. Er is hulp nodig, en snel. En dus klopt Pieter Elbers weer bij zijn Haagse connecties aan.

Ditmaal heeft de bijeenkomst meer weg van een begrafenis. Elbers draagt een donker kostuum en dito stropdas als hij het ministerie van Infrastructuur inloopt. Een uurtje later komt hij weer naar buiten. Met zijn handen op zijn rug luistert hij hoe minister Van Nieuwenhuizen de pers toespreekt. Ze zegt Elbers haar onvoorwaardelijke hulp toe. Het kabinet gaat er alles aan doen om de KLM ‘zo goed mogelijk en zo breed mogelijk te steunen’. De meeste Nederlanders denken dan nog dat het wel zal meevallen met dat coronavirus — de scholen en de cafés blijven gewoon open. De KLM heeft zich echter al verzekerd van staatssteun.

Sinds 2018 doe ik als klimaatjournalist voor onderzoeksplatform Follow the Money onderzoek naar de luchtvaart. Mijn interesse werd gewekt toen ik een advertentie zag voor een vliegticket naar een vakantieoord in Zuid-Europa: dat kostte slechts een paar tientjes. Als klimaatjournalist had ik al eens uitgezocht welke consumenten keuzes de grootste klimaatschade veroorzaken. Vliegen staat met kop en schouders boven al het andere. Hoe kan het, vroeg ik me af, dat iets wat zo’n enorme bijdrage levert aan de klimaatcrisis, zo goedkoop is? 

Ik ging op onderzoek uit en ontdekte een spaghettiknoedel aan subsidiestromen van allerlei overheden naar de luchtvaart. Ik heb er inmiddels tientallen artikelen en nieuwsbrieven over geschreven. Ik bekeek de inrichting van de geldstromen op Schiphol en het viel me op dat vooral de KLM daarvan profiteert. Zo bracht ik in kaart hoe talloze subsidiestromen een vliegticket spotgoedkoop houden. En toen kwam corona. Nog voordat iemand de vraag kon stellen hoe een bedrijf, dat volgens de minister enkele maanden eerder nog ‘kerngezond’ was, al zo snel aan het staatsinfuus komt te hangen — en nog voordat iemand kon vragen of een steunoperatie überhaupt wel te rijmen valt met de strijd tegen een opwarmende aarde — had de KLM al steun gevraagd en toegezegd gekregen.

In het daaropvolgende debat in de Tweede Kamer wordt nog wel wat over voorwaarden aan de staatssteun gebakkeleid, maar een onophoudelijke stroom aan liefdesbetuigingen overheerst. ‘Ik wil toch graag beginnen met nog een keer de blauwe trots te onderstrepen,’ zegt minister Van Nieuwenhuizen (VVD). Het CDA smeekt haar om de KLM te redden: ‘Doe alstublieft wat nodig is in het belang van Nederland.’ ‘Vriend en vijand zijn het erover eens dat we de blauwe trots, de blauwe zwaan, moeten redden,’ zegt de PVV. Volgens het FvD staat ‘de KLM voor alles wat goed is aan Nederland: degelijkheid, betrouwbaarheid, efficiëntie en klantvriendelijkheid’. De PvdA vindt dat de KLM belangrijk ‘voor de Nederlandse economie is in den brede’. 50Plus heeft het over ‘onze extra afgetrainde blauwe zwaan’ en de SP wil weten of die ‘binnen een week’ genationaliseerd kan worden.

Ik keek naar het debat en besefte dat ik de olifant in de kamer over het hoofd had gezien. Als klimaatjournalist voor een financieeleconomisch onderzoeksplatform ging ik ervan uit dat de subsidies in kaart brengen vanzelf leidt tot handelingsperspectief. Als uit alle lagen van de overheid geldstromen opgetuigd worden die vliegtickets spotgoedkoop houden — en de vraag naar tickets dus kunstmatig hoog houden, en de klimaatschade door de luchtvaart onnodig groot — dan kan daar uit alle lagen van de overheid iets aan worden gedaan. Dacht ik.

Waar ik geen rekening mee had gehouden, was de liefde. Je zou denken dat een politicus de maatschappelijke kosten en baten van de luchtvaart tegen elkaar afweegt, en op basis daarvan tot een oordeel over de staatssteun aan de KLM komt. Maar dat is kennelijk niet zo. Tijdens het debat over de coronasteun zag ik hoe andere dan rationele argumenten de toon bepalen. Nederlandse politici benaderen de KLM niet als een gewoon bedrijf, ze benaderen haar als een oude liefde. Ze houden van de zwaan en zien haar als onderdeel van de nationale identiteit.

Dat heeft iets ongerijmds. Je verwacht niet dat je midden in een debat over miljarden euro’s staatssteun, tienduizenden banen, miljoenen passagiers, honderdduizenden omwonenden met geluidsoverlast en een aarde die door de klimaatcatastrofe steeds minder leefbaar wordt, ook nog rekening moet houden met politici wier hart sneller gaat kloppen als ze een lichtblauwe in plaats van een donkerblauwe Boeing zien staan. Begrijp me niet verkeerd: ik houd van irrationele discussies — mijn broertjes zijn voor Ajax, ik ben voor Feyenoord — maar ik zou er geen economisch beleid op baseren.

Het roept de vraag op hoelang dit al gaande is. Sinds wanneer is de Nederlandse overheid al verliefd op de KLM? Hoe heeft die liefde het luchtvaartbeleid gekleurd? Wat zien politici eigenlijk, als ze de zwaan in de ogen kijken? In hoeverre maakt liefde blind? Hoe heeft de KLM geprofiteerd van die politici in katzwijm? En wat voor partner is de KLM? Is ze eigenlijk wel goed voor ons? En hoe beïnvloedt de verliefdheid de kansen om de luchtvaart in lijn te brengen met het ook door Nederland ondertekende internationale Klimaatakkoord?

In dit boek zoek ik op die vragen een antwoord. Het is een journalistiek boek, waarin de relatie van de Nederlandse overheid met de KLM wordt geanalyseerd op basis van geldstromen. Maar het is tegelijk een liefdesgeschiedenis. Welk beeld schetst de KLM van zichzelf, dat voor politici telkens zo onweerstaanbaar blijkt? Waaruit bestaat de betovering van die verleidelijke zwaan?

Daar gaan we.

Rotterdam, 27 november 2021