1. Wat is de Shell Papers Wob?

Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) onderzoekt voor FTM de verwevenheid van Shell en de Nederlandse overheid. Dat gebeurt door middel van 17 Wob-verzoeken, gericht aan meerdere ministeries, provincies en gemeenten. PAJ vraagt alle documenten op – onder andere e-mails, memo’s, beleidsstukken en zelfs WhatsAppjes – waarin communicatie staat afkomstig van, gericht aan of over Shell, vanaf 2005. Dat is een grote vraag. Maar de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) is een groot recht, en transparantie over de relatie tussen Shell en de overheid achten we van groot maatschappelijk belang.

2. Waarom doen jullie dat?

De betekenis van Shell voor de Nederlandse economie en samenleving is moeilijk te overschatten. Sinds zijn oprichting eind 19e eeuw heeft het bedrijf nauwe banden gehad met de Nederlandse overheid. Daarvan hebben zowel Nederland als de aandeelhouders van Shell geprofiteerd. Zo is het aandeel Shell bij pensioenfondsen en hun deelnemers geliefd vanwege het stabiele en hoge dividend – het is een klassiek ‘weduwen- en wezenfonds’. Verschillende wetenschappelijke instituties danken hun bestaan en faam aan het feit dat Shell in Nederland is gevestigd en zowel de behoefte had aan, als de beschikking over, hoogopgeleide werknemers. Het bedrijf is een kweekvijver voor talent, op vele terreinen. Shell speelt als een van de grootste en meest winstgevende ondernemingen ter wereld – en het grootste beursfonds van de Amsterdamse beurs – een prominente rol in de financiële wereld. Alleen al vanwege zijn enorme omvang is het een machtig bedrijf.

De relatie die de Nederlandse overheid met Shell onderhoudt is dan ook intensiever en complexer dan die met andere ondernemingen. Maar die verwevenheid van zo’n invloedrijke onderneming met het landsbestuur heeft schaduwkanten. Al eerder dook de naam van de olie- en gasgigant op rond economisch, fiscaal, internationaal, milieu en zelfs onderwijsbeleid. Beleid dat ons allen aangaat, maar waarop Shell achter de schermen een stempel heeft weten te zetten. En niet in ons aller belang. 

Tegelijk zal het concern de komende jaren onder toenemende druk komen te staan om zijn zakelijk model – dat volledig is gebaseerd op de productie en verkoop van fossiele brandstoffen – te veranderen. Onvermijdelijk heeft dat gevolgen voor de relatie met de Nederlandse overheid en haar burgers. Die verandering zal niet zonder slag of stoot verlopen. Welke belangen zullen daarbij de doorslag geven? Hoe wordt die afweging gemaakt? En door wie? Juist daarom is het van groot belang dat we meer en beter inzicht krijgen in de aard van de relatie tussen Shell en de Nederlandse overheid. Deze Wob vormt de basis voor het diepgravend journalistiek onderzoek dat we de komende jaren gaan doen. (Meer over de achtergrond lees je onze proloog over de Shell Papers.)

3. Waarom moet ik dit als FTM-lezer volgen?

Uiteraard ben je als FTM-lid vrij om te volgen wat je wilt; je moet niks. Maar we denken dat dit een interesant dossier gaat worden en als volger (klik hieronder op ‘volgen’) blijf je op de hoogte van de allerlaatste ontwikkelingen rondom deze Wob-procedure, volg je in hoeverre de overheidsinstanties het Wob-verzoek inwilligen en zie je hoe we met eventuele tegenslagen omgaan (via bijvoorbeeld bezwaarschriften en hoger beroepen). Bij behaalde successen ontvang je vrijgegeven documenten direct en kun je daar zelf mee aan de slag.

Er is nóg een reden waarom we het fijn zouden vinden als je dit dossier volgt: je draagt als volger bij aan het succes van het project. Hoe meer volgers, hoe zichtbaarder de interesse in de documenten. Dat zien ze op de ministeries, provincies en gemeentehuizen die onze Wob-verzoeken ontvangen ook en kan hen motiveren om onze verzoeken in te willigen.

4. Wat is een Wob-verzoek?

Een Wob-verzoek is een verzoek voor inzage of een kopie van overheidsdocumenten waarbij een beroep wordt gedaan op de Wet openbaarheid van bestuur (de Wob). De Wob geeft iedere burger (zowel in Nederland als het buitenland) het recht op inzage of een kopie van overheidsdocumenten van bestuursorganen waaronder ministeries, provincies, gemeentes maar ook zelfstandige bestuursorganen (van de Autoriteit Financiële Markten tot Staatsbosbeheer).

5. Hoe werkt dat, dat Wobben?

Door middel van een schriftelijk verzoek kan je een kopie van documenten opvragen die zich bij of onder een bestuursorgaan bevinden. Het maakt niet uit wat de gegevensdrager is van de documenten. Je kunt dus ook geluidsbanden, video’s of foto’s opvragen.

Het bestuursorgaan zal zich vervolgens buigen over het verzoek. Het verzoek kan (deels) ingewilligd, afgewezen of doorgezonden worden. Ze moeten deze beslissing nemen aan de hand van veertien wettelijk vastgestelde weigergronden. Zo kan informatie bijvoorbeeld geweigerd houden als het de eenheid van de kroon in gevaar brengt, of ietsjes dichterbij huis, als door openbaring de economische en financiële belangen van de staat in geding komen. De overheid is voor de afhandeling van het verzoek gebonden aan wettelijke termijnen.

6. Waar richt de Shell Papers zich precies op?

De Shell Papers is een onderzoeksproject van Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) en Follow the Money naar de verwevenheid van Shell met de Nederlandse overheid, waarbij PAJ het Wob-verzoek uitvoert. Het richt zich op de relaties tussen deze twee spelers in de afgelopen veertien jaar, sinds 2005, toen het internationale Kyoto klimaatakkoord in werking trad. Het doel is te onderzoeken hoe vaak, in welke vorm en om welke redenen er contact is geweest tussen Shell en de Nederlandse overheid, en welke gevolgen dit heeft gehad op bijvoorbeeld ons economisch, fiscaal, milieu, defensie, en onderwijsbeleid. Een onontkoombaar kenmerk van dit onderzoeksproject is dat het resultaat ervan niet te voorspellen valt. Het valt nog te bezien welke documenten precies zullen worden vrijgegeven en wat de inhoud hiervan zal zijn.

Tegelijkertijd is dat proces precies waar de Shell Papers zich ook op richt: lezers worden tijdens de Wob-procedure zelf geïnformeerd over de mate van transparantie, en mogelijk het gebrek hieraan, vanuit de Nederlandse overheid tijdens deze procedure. Op het Wob-dashboard houden we bij welke interactie er plaatsvindt tussen PAJ en de overheid: welke afspraken er gemaakt worden, welke documenten vrijgegeven worden en welke niet, en welke bezwaarprocedures of hoger beroepen we eventueel starten om documenten alsnog te ontvangen. Wanneer documenten vrij komen ontvang je deze als FTM-lezer bovendien direct en zou je er zelf mee aan de slag kunnen.
 

7. Waarom hebben jullie gekozen voor de Wob als eerste middel?

Platform Authentieke Journalistiek heeft in voorgaande projecten uitvoerig gebruik gemaakt van de Wet openbaarheid van bestuur, beter bekend als de Wob. Ondanks dat je bij de behandeling van de Wob veel tegenwerking kan verwachten, blijft deze wet het instrument om te onderzoeken wat er achter de schermen van de Nederlandse politiek plaatsvindt.

De Wob is een krachtig instrument gebleken om inzicht te krijgen in de afspraken tussen de regering en Shell. Dat premier Mark Rutte al in december 2010, twee maanden na zijn eerste aantreden als premier, in gesprek trad met Shell over het afschaffen van de dividendbelasting werd bekend dankzij de uitvoerige Wob-verzoeken van onderzoeksgroep SOMO en onderzoekers aan de Universiteit van Amsterdam, waarbij alle communicatie over de afschaffing van de dividendbelasting werd opgevraagd. Dit heeft geleid tot artikelen in onder meer RTL Nieuws, NOS Journaal en Trouw.

Ook ons eigen platform heeft meerdere malen kunnen schrijven over Shell aan de hand van door ons opgevraagde overheidsdocumenten. Zowel in ons onderzoek naar het publiek-private overlegorgaan de Dutch Trade and Investment Board, de overheidsstimulering van LNG (vloeibaar gas), als de opkomende gasindustrie in Mozambique, bleek Shell een rol te spelen in het economische en politieke beleid van Nederland.
 

8. Waarom is er gekozen voor zo’n groot tijdvak?

We vragen documenten vanaf 2005 op, een periode van ruim veertien jaar. Op het eerste gezicht lijkt het inderdaad een groot tijdvak. Toch valt dit nog mee.

Vanuit een onderzoeksjournalistiek oogpunt zijn er langere periodes denkbaar Als je je volledig op klimaatbeleid zou richten bijvoorbeeld, is het logisch om als beginpunt het verdrag van de ‘Earth Summit’ Rio de Janeiro uit 1992 te nemen: de start van het IPCC: Intergovernmental Panel on Climate Change in 1988; of zelfs de eerste waarschuwingen van de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) in de jaren zeventig.

Omdat een nóg langere periode ten koste zou gaan van de uitvoerbaarheid van het Wob-verzoek kiezen we als startpunt een veel beperkter tijdvak, en wel de inwerkingtreding van het Kyoto-protocol: 16 februari 2005. Deze datum markeert het moment waarop Nederland zich vastlegt aan bindende afspraken over het verminderen van broeikasgassen. Als producent van fossiele brandstoffen heeft Shell daar vanzelfsprekend mee te maken.

Daarnaast is dit een periode die gekenmerkt wordt door een economische crisis, overheidsbezuinigingen en allerlei fiscale besluiten die hiermee samenhangen. Een roerige periode in de Nederlandse politiek, waarbij het bedrijfsleven zijn invloed regelmatig gebruikte om het beleid te beïnvloeden. Zo werd afgelopen jaar bekend dat Shell sinds 2005 dividendbelasting zou ontwijken, met toestemming van de Nederlandse belastingdienst. Dit soort fiscale kwesties zijn ook deel van ons onderzoek.

Daarnaast zijn er door het tijdvak ‘pas’ op 16 februari 2005 te laten beginnen allerlei voordelen ten aanzien van de praktische  uitvoerbaarheid van het Wob-verzoek voor de overheid:

• de meeste documenten zullen digitaal zijn;
• de meeste documenten zullen nog niet overgedragen zijn aan een archiefbewaarplaats;
• en niet in de laatste plaats zal het aantal documenten dat onder de reikwijdte van dit verzoek valt, hierdoor fors ingeperkt zijn.
   

9. Waarom enkel en alleen Shell en geen andere grote multinationals?

In een ideale situatie  zouden we een overvloed aan middelen, tijd en mankracht tot onze beschikking hebben om de relatie tussen de Nederlandse overheid en alle grote multinationals bloot te leggen. Dat is niet het geval. De keuze voor Shell is gebaseerd op de bijzondere relatie die zij met de Nederlandse staat heeft en reeks controverses rond het bedrijf die in afgelopen jaren naar buiten kwamen. Uit eerder onderzoek is gebleken dat de verwevenheid tussen het bedrijf en de Nederlandse staat verder reikt dan die met menig ander groot bedrijf. Meer hierover vertellen we in de proloog van dit onderzoeksproject.

10. Gaat dit de overheid niet ontzettend veel tijd en geld kosten?

Openbaarheid van bestuur is een reguliere, volgens de politiek een belangrijke, overheidstaak. Het verzoek is zeker omvangrijk, maar het vele werk zit volgens ons in eerste instantie niet in de omvang, maar in de slechte archiefvorming van de overheid. Zo kampen veel ministeries met verouderde, beperkte of zelfs afwezige document-archiefsystemen. Daarnaast is er een onderbezetting op de Wob-afdelingen, vergeleken met andere landen die vaak meer, en beter opgeleide, Wob-ambtenaren in dienst hebben. Deze twee problemen mogen de verzoeker niet worden aangerekend.

Ondanks dat dit ons als verzoekers niet zou mogen benadelen houden we wel rekening met de gebreken van de ministeries. Daarom wordt in de verzoeken overleg aangeboden om te komen tot een plan van aanpak. Dit kan betekenen dat wij in overleg de wettelijke termijnen flexibel zullen hanteren.

11. Werkt de Wob in andere landen beter?

Zeker. Landen waar de archieven op orde zijn, waar moderne document-software met goede applicaties gehanteerd worden, waar Wob-afdelingen voldoende personeel hebben kunnen Wob-verzoeken binnen enkele weken worden ingewilligd. Zo maakt PAJ geregeld gebruik van de FOIA (Freedom of Information Act) in de VS, waarmee documenten al vaak binnen een maand in ons bezit zijn. Het mooiste voorbeeld is Noorwegen, waar je de meeste overheids documenten simpelweg online kan selecteren, om ze vervolgens per mail direct te ontvangen.

12. Waarom is er voor gekozen om een Wob-dashboard op te zetten? Vertrouwen jullie de overheid niet?

Primair gaat het in dit project om onderzoek naar de relatie tussen overheid en Shell, maar als zijpad willen we het voor de lezers van Follow the Money inzichtelijk maken hoe de Wob-procedure werkt en vooral ook wanneer die níet werkt. De ervaring leert namelijk dat in meer dan 80 procent van alle Wob-procedures de overheid de wet niet volledig naleeft, vooral door documenten niet binnen de wettelijke termijnen te leveren en door, op basis van wettelijke weigergronden, te veel documenten te weigeren die meermaals in hoger beroep alsnog worden vrijgegeven.

Via het Wob-dashboard kunnen duizenden FTM-lezers deze Wob-procedure volgen en een uniek inkijkje krijgen in de werking van de Wob. Maar je draagt als volger ook bij aan het succes van het project. Hoe meer volgers, hoe zichtbaarder de interesse in de documenten.

13. Is dit een van de grotere Wob-projecten in Nederland?

Het is inderdaad een van de grotere Wob-projecten, maar zeker niet de grootste. Grotere Wob-verzoeken gingen onder meer over de kwaliteit van middelbaar onderwijs, AIVD-dossiers, de rol van Dutchbat in Srebrenica en de MH17 ramp.

14. Wie zijn Platform Authentieke Journalistiek en Roger Vleugels?

Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) is een samenwerkingsverband van onderzoeksjournalisten die door middel van kritische berichtgeving een bijdrage willen leveren aan een rechtvaardige en democratische samenleving. Hun werk werd o.a. gepubliceerd in De Groene Amsterdammer, Follow the Money, Vrij Nederland, De Correspondent, Die Zeit en Courrier International.

De afgelopen jaren heeft PAJ zich gestort op onderhandelingen over handelsverdragen als TTIP, CETA en TiSA, het associatieakkoord met Oekraïne, lobbypraktijken in Nederland zoals de rol van de Dutch Trade and Investment Board en de rol van Shell en Nederland in Mozambique. Met een scherp oog voor de vaak verborgen lobby vanuit het (internationale) bedrijfsleven en de gevolgen die deze verdragen kunnen hebben voor mens en milieu. Bekijk de profielen van de leden van PAJ hier. De publicaties van PAJ op Follow the Money kun je hier lezen. 

In deze procedure worden zij juridisch bijgestaan door Wob-expert Rogers Vleugels, specialist op het gebied van openbaarheid van bestuur, de Wob en vergelijkbare wetten in Nederland en daarbuiten. Hij voert als advocaat voor of met cliënten, waaronder verschillende Nederlandse media,Wob-procedures uit. Daarnaast geeft hij colleges, lezingen en adviezen over Wob-procedures aan journalisten, ngo’s en ambtenaren in binnen- en buitenland, en geeft een vakblad over transparantie uit. Vleugels staat ook journalisten van Follow the Money bij als zij een Wob-procedure beginnen.

De afgelopen dertig jaar heeft hij meer dan 7000 Wob-procedures gevoerd. Ook was hij – tot het naar zijn zeggen ‘de verkeerde kant op ging’ – wetgevingsadviseur bij de zeer moeizame poging om tot een nieuwe Wob te komen. Tot slot is hij op voordracht van de nationaal archivaris benoemd tot extern adviseur in de wereld van de archieven.

15. Wie betaalt dit onderzoeksproject?

Het onderzoek wordt gefinancierd door de volgende partijen: Follow the Money, Stichting Democratie en Media en Lobbywatch.

16. Welke partijen nemen deel aan het onderzoek?

Het onderzoek zal worden uitgevoerd door de leden van Platform Authentieke Journalistiek in samenwerking met Follow the Money, waarbij PAJ de Wob-procedure uitvoert. Gedurende het onderzoek zullen Corporate Europe Observatory en Lobbywatch op verzoek inhoudelijk advies leveren. 

Daarnaast zal Platform Authentieke Journalistiek tijdens het onderzoek worden bijgestaan door een Raad van Aanbeveling bestaande uit twintig hoogleraren en wetenschappers, onder wie:

dhr. prof. dr. E.R. (Ewald) Engelen Hoogleraar Financiële geografie, Universiteit van Amsterdam   Susan George PhD-President of the Transnational Institute-TNI FRSA-Fellow of the Royal Society of Arts   Naomi Klein Eredoctoraat, Universiteit Amsterdam Inaugural Gloria Steinem Chair, Rutgers University   dr. Eveline Lubbers Oprichter van spinwatch.org en van de Undercover Research Group   prof. dr. Irene van Staveren Hoogleraar pluralistische ontwikkelingseconomie, Institute of Social Studies, Erasmus Universiteit Rotterdam   prof. dr. Cees Withagen hoogleraar milieueconomie, Universiteit van Amsterdam   prof. dr. Hans Opschoor Hoogleraar Milieukunde, Vrije Universiteit van Amsterdam   dr. A.W.M. (Lou) Keune econoom en voormalig universitair hoofddocent, Faculteit Sociale Wetenschappen, Universiteit Tilburg   prof. mr. dr. H.E. (Herman) Broring Hoogleraar bestuursrecht, Rijksuniversiteit Groningen   prof.dr.ir. B.C.J. (Bastiaan) Zoeteman Hoogleraar Duurzame Ontwikkeling,  Universiteit Tilburg   dhr. prof. dr. J.P.B. (Joost) Jonker Hoogleraar Bedrijfsgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam   prof. dr. Derk Loorbach Hoogleraar Socio-Economische transities, Erasmus universiteit Rotterdam   prof.dr.ir. AEJ (Arjen) Wals Hoogleraar Transformatief Leren voor Sociaal-ecologische Duurzaamheid, Universiteit Wageningen   prof.dr. Pier Vellinga Hoogleraar Milieuvraagstukken, Vrije Universiteit Amsterdam   prof. dr. J.L. (Jan) van de Streek Hoogleraar Belastingrecht, Universiteit van Amsterdam   dhr. prof. mr. E.J. (Egbert) Dommering Hoogleraar Informatierecht, Universiteit van Amsterdam   prof. P.B. (Bernt) Hugenholtz Hoogleraar Rechten, Universiteit van Amsterdam   prof. Saskia Sassen Professor of Sociology, Columbia University   prof. dr. M.J. (Maarten) Keune Hoogleraar Sociale zekerheid en arbeidsverhoudingen, Universiteit van Amsterdam   Prof. ir. Klaas van Egmond Hoogleraar Milieukunde en Duurzaamheid, Universiteit Utrecht